Zespół stresu pourazowego (PTSD, ang. Post-Traumatic Stress Disorder, łac. Perturbatio animi post traumatici) to poważne zaburzenie psychiczne, które może dotknąć każdego, kto doświadczył traumatycznego wydarzenia. Choroba, choć od dawna opisywana w literaturze medycznej, wciąż pozostaje wyzwaniem zarówno dla pacjentów, jak i ich bliskich.
Współczesna psychiatria i psychologia stale rozwijają metody diagnostyki i leczenia, a najnowsze badania rzucają nowe światło na mechanizmy powstawania oraz skuteczne formy pomocy osobom dotkniętym PTSD.
Czym jest PTSD według klasyfikacji ICD?
W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 zespół stresu pourazowego występuje pod kodem F43.1. W najnowszej ICD-11 wyróżnia się dwie jednostki: klasyczne PTSD oraz złożone PTSD (CPTSD), które obejmuje dodatkowe zaburzenia w zakresie regulacji emocji, samooceny i relacji interpersonalnych. To rozróżnienie pozwala lepiej zrozumieć spektrum objawów i dostosować terapię do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Przyczyny i czynniki ryzyka – skąd bierze się PTSD?
PTSD rozwija się w wyniku przeżycia silnie stresującego, traumatycznego wydarzenia, które przekracza możliwości radzenia sobie danej osoby. Do najczęstszych przyczyn należą:
- poważne wypadki komunikacyjne i katastrofy naturalne
- przemoc fizyczna, seksualna, napady, porwania
- doświadczenia wojenne, tortury, akty terroru
- traumatyczne wydarzenia zawodowe (np. ratownicy, żołnierze, pracownicy służby zdrowia)
- nagła śmierć bliskiej osoby lub bycie świadkiem tragicznych zdarzeń
Warto podkreślić, że nie każdy, kto przeżyje traumę, zachoruje na PTSD. Istnieją czynniki zwiększające podatność na rozwój tego zaburzenia:
- wielokrotne lub długotrwałe narażenie na traumę, zwłaszcza w dzieciństwie;
- kobieca płeć – badania wskazują, że kobiety są bardziej narażone na PTSD niż mężczyźni;
- brak wsparcia społecznego po traumie;
- wcześniejsze zaburzenia psychiczne, szczególnie lękowe i depresyjne;
- silna reakcja stresowa w trakcie wydarzenia, wysoki poziom kortyzolu;
- poczucie bezradności i braku kontroli w sytuacji zagrożenia.
„Trauma nie jest tym, co ci się przydarzyło, lecz tym, co dzieje się w tobie w jej następstwie.” – prof. Bessel van der Kolk
Objawy zespołu stresu pourazowego
PTSD objawia się szerokim wachlarzem symptomów, które mogą utrudniać codzienne funkcjonowanie. W ICD-11 wyróżnia się trzy główne grupy objawów:
- Natrętne wspomnienia (re-ekspozycja): powracające, niechciane obrazy, myśli, koszmary senne dotyczące traumy; pacjent może mieć wrażenie, że znów przeżywa traumę (tzw. flashbacki);
- Unikanie: świadome unikanie rozmów, miejsc, osób lub sytuacji przypominających o traumatycznym wydarzeniu;
- Przewrażliwienie (hiperpobudliwość): nadmierna czujność, drażliwość, trudności z koncentracją, problemy ze snem, łatwe wybuchy złości.
W przypadku złożonego PTSD (CPTSD) pojawiają się dodatkowo:
- trudności w regulacji emocji (np. napady złości, uczucie pustki);
- negatywna samoocena, poczucie winy i wstydu;
- trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji społecznych.
Objawy te mogą pojawić się bezpośrednio po traumie lub nawet po kilku miesiącach. Utrzymują się co najmniej miesiąc i prowadzą do wyraźnego pogorszenia jakości życia.
Diagnostyka PTSD – jak rozpoznać zaburzenie?
Rozpoznanie PTSD wymaga szczegółowego wywiadu klinicznego, uwzględniającego kryteria ICD-11. Kluczowe jest potwierdzenie obecności objawów z każdej z trzech grup przez minimum miesiąc oraz ich wpływu na codzienne funkcjonowanie. W praktyce stosuje się standaryzowane narzędzia diagnostyczne:
- kwestionariusz PCL-5 (Posttraumatic Stress Disorder Checklist)
- wywiad ITQ (International Trauma Questionnaire) dla kryteriów ICD-11
Ważne jest także wykluczenie innych zaburzeń psychicznych, które mogą dawać podobne objawy, np. depresji, zaburzeń lękowych czy zaburzeń adaptacyjnych.
Leczenie PTSD i CPTSD – jakie są możliwości terapeutyczne?
Współczesne wytyczne (WHO, NICE) jednoznacznie wskazują, że podstawą leczenia PTSD jest psychoterapia. Najlepsze efekty przynoszą:
- terapia poznawczo-behawioralna ukierunkowana na traumę (CBT-T) – pomaga zrozumieć i zmienić sposób myślenia o traumie;
- EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) – wykorzystuje ruchy gałek ocznych do przetwarzania traumatycznych wspomnień;
- terapie ekspozycyjne – stopniowe konfrontowanie się z traumatycznymi wspomnieniami w bezpiecznym środowisku;
- psychoedukacja i trening relaksacyjny – szczególnie pomocne w ostrych reakcjach stresowych.
Farmakoterapia (najczęściej leki z grupy SSRI, np. paroksetyna, fluoksetyna) stosowana jest, gdy psychoterapia jest niedostępna lub nieskuteczna. Leki te łagodzą objawy lęku i depresji, ale nie zastępują terapii psychologicznej.
W leczeniu złożonego PTSD (CPTSD) konieczne jest rozszerzenie terapii o pracę nad regulacją emocji, poczuciem własnej wartości i relacjami społecznymi.
| Metoda terapeutyczna | PTSD | CPTSD |
|---|---|---|
| CBT-T / EMDR / terapie ekspozycyjne | terapia indywidualna i grupowa | terapia indywidualna z naciskiem na regulację emocji |
| SSRI (paroksetyna, fluoksetyna) | gdy psychoterapia nieskuteczna lub niedostępna | brak specyficznych różnic |
| Prazosin (leczenie koszmarów) | rekomendowane w wybranych przypadkach | stosowane analogicznie |
Warto podkreślić, że leczenie PTSD jest procesem długotrwałym i wymaga cierpliwości zarówno ze strony pacjenta, jak i jego bliskich. Wsparcie rodziny i otoczenia odgrywa ogromną rolę w powrocie do zdrowia.
Zapobieganie i profilaktyka – czy można uniknąć PTSD?
Profilaktyka PTSD opiera się na działaniach indywidualnych i systemowych. Najważniejsze strategie to:
- wczesna interwencja psychologiczna po traumie (tzw. Psychological First Aid);
- zapewnienie wsparcia społecznego i poczucia bezpieczeństwa;
- edukacja na temat radzenia sobie ze stresem i rozpoznawania objawów PTSD;
- szkolenia dla służb ratowniczych i zawodów wysokiego ryzyka;
- unikanie izolacji i stygmatyzacji osób po traumie.
Warto pamiętać, że nie istnieje metoda, która całkowicie zapobiega rozwojowi PTSD, ale szybka pomoc i odpowiednie wsparcie znacząco zmniejszają ryzyko poważnych powikłań.
Statystyki – jak często występuje PTSD w Polsce i na świecie?
Zespół stresu pourazowego jest jednym z najczęściej diagnozowanych zaburzeń po przeżyciu traumy. Dane epidemiologiczne pokazują, że:
| Obszar | Prewalencja PTSD |
|---|---|
| Polska (populacja ogólna) | 18,8% |
| Świat – prewalencja roczna | 3,6% (ogół populacji), 5,6% (po ekspozycji) |
| Świat – prewalencja całkowita | 3,9% (lifetime) |
W Polsce wskaźniki PTSD są wyraźnie wyższe niż w wielu innych krajach. Jak zauważa dr Marcin Rzeszutek z Uniwersytetu Warszawskiego:
„Wyniki wskazują na bardzo wysoką prewalencję PTSD w Polsce, znacznie przewyższającą dane z innych krajów, co może wynikać m.in. z braku społecznego uznania traum II wojny światowej i ograniczonego dostępu do terapii skoncentrowanej na traumie.”
Perspektywy leczenia PTSD są coraz bardziej obiecujące, a osoby dotknięte tym zaburzeniem mogą liczyć na coraz skuteczniejszą pomoc.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.
Bibliografia
- Rzeszutek M, Dragan M, Lis-Turlejska M i wsp. Exposure to self-reported traumatic events and probable PTSD in a national sample of Poles: Why does Poland’s PTSD prevalence differ from other national estimates. PLoS One. 2023. Dostęp online: https://dx.plos.org
- Worldwide prevalence of PTSD - NeuRA Library. Dostęp online: https://library.neura.edu.au
- World Health Organization. Guidelines for the management of conditions specifically related to stress: WHO recommendations. 2013. Dostęp online: https://www.ncbi.nlm.nih.gov
- NICE. Post-traumatic stress disorder (NG116). 2025. Dostęp online: https://www.nice.org.uk/guidance/ng116
- WorkSafe Tasmania. Preventing PTSD. 2024. Dostęp online: https://worksafe.tas.gov.au
- NHS. Causes – Post-traumatic stress disorder. 2024. Dostęp online: https://www.nhs.uk