Zaburzenia Snu

Zaburzenia snu to grupa schorzeń, które w znaczący sposób wpływają na jakość życia, funkcjonowanie psychiczne i fizyczne, a także na relacje społeczne. Współczesny świat, pełen bodźców, szybkiego tempa życia i nieustannej dostępności technologii, sprzyja narastaniu problemów ze snem.

W Polsce i na świecie obserwuje się wyraźny wzrost liczby osób zgłaszających trudności z zasypianiem, utrzymaniem snu czy odczuwających nadmierną senność w ciągu dnia. Zaburzenia snu, określane w języku angielskim jako sleep–wake disorders, a w łacinie jako somnipathia, stanowią poważne wyzwanie zarówno dla pacjentów, jak i dla systemów ochrony zdrowia.

Czym są zaburzenia snu?

Zaburzenia snu obejmują szerokie spektrum problemów dotyczących ilości, jakości oraz rytmu snu. Mogą one manifestować się jako trudności z zasypianiem, częste wybudzanie się w nocy, przedwczesne budzenie się, a także jako nieprawidłowe zachowania w trakcie snu, takie jak lunatykowanie czy koszmary nocne.

W klasyfikacji ICD-10 zaburzenia snu znajdują się w rozdziale G47 („Zaburzenia snu”) oraz F51 („Nieorganiczne zaburzenia snu”). W nowszej klasyfikacji ICD-11 wszystkie zaburzenia snu zostały zebrane w rozdziale 7 „Sleep–wake disorders” (kody 7A00–7A4Z), co podkreśla ich interdyscyplinarny charakter.

Warto podkreślić, że sen jest fundamentem zdrowia – można go porównać do filaru, na którym opiera się nasza codzienna wydolność, odporność na stres i zdolność do regeneracji. Zaburzenia snu są jak pęknięcia w tym filarze – z czasem mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych.

Jakie są przyczyny zaburzeń snu?

Przyczyny zaburzeń snu są złożone i często wieloczynnikowe. Można je podzielić na czynniki wewnętrzne oraz zewnętrzne. Do najczęstszych należą:

• genetyczne i neurobiologiczne predyspozycje (np. narkolepsja, zespół niespokojnych nóg);
• czynniki psychologiczne, takie jak przewlekły stres, lęk, depresja czy zaburzenia nastroju;
• schorzenia somatyczne, w tym choroby układu oddechowego (np. obturacyjny bezdech senny), endokrynologiczne (np. niedoczynność tarczycy) oraz przewlekły ból;
• czynniki środowiskowe – hałas, światło, nieregularny rytm dnia, praca zmianowa;
• styl życia, w tym nadmierne korzystanie z urządzeń elektronicznych przed snem, spożywanie kofeiny, alkoholu czy nikotyny.

Współczesne badania wskazują, że coraz większe znaczenie mają czynniki środowiskowe i styl życia. Jak zauważa prof. Adam Wichniak z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie:

„Współczesny styl życia, związany z nadmierną ekspozycją na światło sztuczne, pracą zmianową i stresem, coraz częściej prowadzi do rozwoju zaburzeń snu.”

Objawy zaburzeń snu – jak je rozpoznać?

Objawy zaburzeń snu są różnorodne i zależą od typu schorzenia. Najczęściej zgłaszane przez pacjentów dolegliwości to:

• trudności z zasypianiem;
• częste wybudzanie się w nocy;
• przedwczesne budzenie się;
• poczucie niewyspania mimo pozornie wystarczającej długości snu;
• nadmierna senność w ciągu dnia, nagłe napady snu;
• mimowolne ruchy kończyn, uczucie „wiercenia się” w łóżku;
• koszmary nocne, lęki nocne, lunatykowanie;
• chrapanie, przerwy w oddychaniu podczas snu (bezdech senny).

Objawy te mogą prowadzić do obniżenia koncentracji, pogorszenia nastroju, drażliwości, a nawet do zaburzeń pamięci czy problemów z podejmowaniem decyzji. Długotrwałe zaburzenia snu zwiększają ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 2, depresji oraz obniżają odporność organizmu.

Diagnostyka zaburzeń snu – jak przebiega?

Proces diagnostyczny rozpoczyna się od szczegółowego wywiadu lekarskiego, podczas którego pacjent opisuje swoje dolegliwości, nawyki związane ze snem oraz ewentualne choroby towarzyszące.

Bardzo pomocne są standaryzowane kwestionariusze, takie jak Epworth Sleepiness Scale czy Regensburg Insomnia Scale, które pozwalają na obiektywną ocenę nasilenia objawów.

W diagnostyce zaburzeń snu wykorzystuje się również:

• polisomnografię (PSG) – kompleksowe badanie snu, obejmujące rejestrację EEG, EOG, EMG, przepływu powietrza przez nos i usta, ruchów klatki piersiowej oraz poziomu tlenu we krwi;
• aktigrafię – nieinwazyjne monitorowanie aktywności ruchowej przez całą dobę, co pozwala na ocenę rytmu snu i czuwania;
• dzienniczek snu, w którym pacjent notuje godziny zasypiania, wybudzania się oraz subiektywną ocenę jakości snu.

W niektórych przypadkach konieczne jest rozszerzenie diagnostyki o badania laboratoryjne lub konsultacje specjalistyczne, zwłaszcza gdy istnieje podejrzenie współistnienia chorób somatycznych lub psychiatrycznych.

Leczenie zaburzeń snu – jak robić to dobrze i mądrze?

Leczenie zaburzeń snu powinno być zawsze dostosowane do przyczyny i charakteru problemu. Współczesne wytyczne podkreślają rolę terapii niefarmakologicznych, zwłaszcza terapii poznawczo-behawioralnej bezsenności (CBT-I), która uznawana jest za najbardziej skuteczną i bezpieczną metodę leczenia przewlekłej bezsenności.

W leczeniu zaburzeń snu stosuje się również:

• terapię aparatem CPAP (continuous positive airway pressure) w przypadku obturacyjnego bezdechu sennego;
• farmakoterapię – leki nasenne, uspokajające, przeciwdepresyjne, jednak wyłącznie pod kontrolą lekarza i na możliwie najkrótszy czas;
• leczenie chorób podstawowych, takich jak depresja, zaburzenia lękowe, choroby tarczycy;
• edukację w zakresie higieny snu, czyli wprowadzenie zdrowych nawyków sprzyjających prawidłowemu rytmowi dobowemu.

Jak podkreśla dr hab. n. med. Aleksandra Wierzbicka z Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu:

„Największe korzyści przynosi połączenie terapii behawioralnej z leczeniem przyczynowym oraz edukacją pacjenta i jego rodziny.”

Jak zapobiegać zaburzeniom snu? Profilaktyka

Profilaktyka zaburzeń snu opiera się na promowaniu zdrowego stylu życia i eliminacji czynników ryzyka. Warto pamiętać, że wiele problemów ze snem można ograniczyć poprzez:

• utrzymywanie regularnych godzin snu i czuwania;
• unikanie spożywania kofeiny, nikotyny i alkoholu przed snem;
• zapewnienie odpowiednich warunków w sypialni – cisza, ciemność, komfortowa temperatura;
• ograniczenie korzystania z urządzeń elektronicznych w godzinach wieczornych;
• stosowanie technik relaksacyjnych i redukcję stresu;
• regularną aktywność fizyczną, najlepiej w godzinach porannych lub popołudniowych.

Ważną rolę odgrywa również edukacja społeczeństwa na temat znaczenia snu dla zdrowia oraz wczesne rozpoznawanie pierwszych objawów zaburzeń snu.

Zaburzenia snu w Polsce i na świecie

W Polsce problem zaburzeń snu dotyczy znacznej części społeczeństwa. Według badań przeprowadzonych przez zespół prof. Wojciecha Jernajczyka, aż 50,5% Polaków zgłasza subiektywne trudności ze snem, a około 34% spełnia kryteria diagnostyczne bezsenności. Co istotne, aż 41% osób deklaruje niezadowolenie z jakości swojego snu. Obturacyjny bezdech senny (OSA) rozpoznaje się u 2–11% dorosłych Polaków.

Na świecie zaburzenia snu dotyczą od 33% do nawet 50% dorosłych, a chroniczna bezsenność występuje u około 10% populacji. U osób starszych częstość występowania OSA sięga 46%, bezsenności 29%, a nadmiernej senności dziennej (EDS) 19%.

Te liczby pokazują, że zaburzenia snu są zjawiskiem powszechnym i mają charakter globalny. Warto zaznaczyć, że według raportu UCE Research i ePsycholodzy.pl z 2024 roku, problemy ze snem Polaków przekładają się na miliardowe straty dla gospodarki, związane z obniżoną produktywnością i wzrostem absencji w pracy.

Historia badań i trendy w leczeniu zaburzeń snu

Historia badań nad snem sięga początków XX wieku, kiedy to zaczęto dostrzegać związek pomiędzy snem a zdrowiem psychicznym. Przez wiele lat zaburzenia snu traktowano wyłącznie jako objaw innych chorób – głównie psychiatrycznych lub neurologicznych. Dopiero w ostatnich dekadach, dzięki rozwojowi neurobiologii i technologii medycznych, sen zaczął być postrzegany jako autonomiczny obszar badań i terapii.

Wprowadzenie klasyfikacji ICD-11, gdzie zaburzenia snu zostały zintegrowane w jednym rozdziale, odzwierciedla współczesne podejście interdyscyplinarne.

Najnowsze badania koncentrują się na wpływie czynników środowiskowych, roli stylu życia oraz znaczeniu wczesnej diagnostyki w opiece psychiatrycznej. Coraz większą rolę odgrywa telemedycyna oraz aplikacje mobilne monitorujące jakość snu, co pozwala na personalizację terapii i szybszą reakcję na pojawiające się problemy.

Jak zauważa prof. Matthew Walker z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley:

„Sen jest najskuteczniejszym sposobem na resetowanie mózgu i ciała, jaki znamy. Jego brak wpływa destrukcyjnie na wszystkie aspekty naszego zdrowia.”

Co warto wiedzieć o bezsenności?

W najbliższych latach można spodziewać się dalszego wzrostu liczby osób zmagających się z zaburzeniami snu, zwłaszcza w młodszych grupach wiekowych.

Rozwój technologii sprzyja wdrażaniu terapii poznawczo-behawioralnej w trybie zdalnym, a telemonitoring snu staje się coraz bardziej dostępny. Przyszłość leczenia zaburzeń snu to integracja nowoczesnych narzędzi cyfrowych z indywidualnym podejściem do pacjenta oraz dalsza edukacja społeczeństwa na temat znaczenia snu dla zdrowia.

Bibliografia

• Nowicki Z., Grabowski K., Cubała W.J., i wsp. Rozpowszechnienie subiektywnej bezsenności w populacji polskiej. Dostęp online: https://www.psychiatriapolska.pl
• Ohayon M.M. The Global Problem of Insufficient Sleep and Its Serious Public Health Implications. Dostęp online: https://www.ncbi.nlm.nih.gov
• Carvalho L. i wsp. Worldwide prevalence of sleep problems in community-dwelling older adults: a systematic review and meta-analysis. Dostęp online: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
• UCE Research, ePsycholodzy.pl. Sen Polaków. Straty dla gospodarki. Edycja 2024. Dostęp online: https://uce-pl.com
• AASM. International Classification of Sleep Disorders. Dostęp online: https://aasm.org
• WHO. International Classification of Diseases 11th Revision (ICD-11). Dostęp online: https://www.who.int