Długotrwałe zaburzenie żałoby (PGD; łac. morbus luctus prolongatus) to zaburzenie psychiczne, które ujawnia się w wyniku utraty bliskiej osoby i utrzymuje się znacznie dłużej niż przewidują to normy kulturowe.
W Polsce problem ten dotyka szacunkowo 10–15% osób po stracie bliskiego członka rodziny lub przyjaciela. Wczesne rozpoznanie oraz odpowiednio dobrane leczenie, takie jak psychoterapia wspierająca, terapia poznawczo-behawioralna czy leczenie farmakologiczne, mogą znacząco ograniczyć ryzyko powikłań zdrowotnych – zarówno psychicznych, jak i somatycznych.
Czym jest zaburzenie żałoby?
Zaburzenie żałoby, znane w języku angielskim jako Prolonged Grief Disorder, a po łacinie morbus luctus prolongatus, zostało sklasyfikowane w ICD-11 pod kodem 6B42 („Disorders specifically associated with stress”). W ICD-10 problem ten opisywany jest kodem Z63.4 („Disappearance and death of family member”) jako czynnik wpływający na stan zdrowia, natomiast przedłużona żałoba ujmowana jest jako F43.81 („Adjustment disorder with prolonged grief”).
Zaburzenie to charakteryzuje się:
- uporczywą tęsknotą lub nieustannym zajęciem myśli osobą zmarłą;
- nasilonym bólem emocjonalnym, który objawia się smutkiem, poczuciem winy, złością, trudnościami w akceptacji śmierci czy dręczącym poczuciem utraty części siebie;
- utrzymywaniem się objawów przez okres dłuższy niż 6 miesięcy (według ICD-11) lub 12 miesięcy (według DSM-5-TR u dorosłych);
- wyraźnym zaburzeniem funkcjonowania w życiu osobistym, rodzinnym, zawodowym lub społecznym.
Warto podkreślić, że żałoba jest naturalną reakcją na stratę, jednak dopiero jej przewlekła, wyniszczająca forma, która uniemożliwia powrót do codziennego funkcjonowania, uznawana jest za zaburzenie wymagające interwencji specjalistycznej.
Objawy żałoby – pełny obraz kliniczny
Przebieg zaburzenia żałoby może być bardzo zróżnicowany. Objawy często nasilają się falami, a ich intensywność może być zmienna w czasie. Poniżej przedstawiono najczęściej obserwowane symptomy:
| Objaw główny | Objawy towarzyszące |
|---|---|
| tęsknota za zmarłym | trudności w koncentracji; utrzymujące się poczucie pustki i samotności; reakcje somatyczne jak bezsenność, brak apetytu; ból somatyczny; |
| absorbowanie myślami o śmierci | unikanie wspomnień; natrętne obrazy śmierci; poczucie nierealności zdarzenia; |
| intensywny ból emocjonalny | smutek; poczucie winy; złość; poczucie utraty części siebie; trudności w przeżywaniu pozytywnych emocji; |
| zaburzenie funkcjonowania społecznego i zawodowego | izolacja społeczna; obniżona motywacja; rezygnacja z dotychczasowych aktywności. |
Objawy te mogą być porównywane do fali, która raz po raz zalewa człowieka, uniemożliwiając mu złapanie oddechu i powrót do równowagi. U niektórych osób żałoba przybiera postać „zamrożenia emocjonalnego”, gdzie codzienne czynności wykonywane są mechanicznie, bez udziału uczuć.
Przyczyny i mechanizmy rozwoju
Etiologia zaburzenia żałoby jest złożona i wieloczynnikowa. Na rozwój PGD wpływają zarówno czynniki biologiczne, psychologiczne, jak i społeczne.
Do najważniejszych należą:
- stopień więzi z osobą zmarłą – utrata małżonka, dziecka lub rodzica wiąże się z większym ryzykiem rozwoju zaburzenia;
- wcześniejsze obciążenia psychiczne, takie jak depresja, zaburzenia lękowe czy PTSD;
- warunki socjodemograficzne, w tym samotność, brak wsparcia społecznego, trudna sytuacja finansowa;
- nieprzetworzenie traumy – nagła, tragiczna śmierć, brak możliwości pożegnania się z bliskim.
„Żałoba może prowadzić do zaburzeń układu krążenia: u osób po stracie partnera ryzyko zgonu wzrasta nawet o 113 proc.” – prof. Morten Vestergaard, Uniwersytet Kopenhaski
To pokazuje, jak silny wpływ na organizm człowieka może mieć przewlekła żałoba – nie tylko psychiczny, ale i fizyczny.
Skutki somatyczne i psychiczne
Przewlekła żałoba niesie za sobą poważne konsekwencje zdrowotne. Osoby dotknięte tym zaburzeniem są bardziej narażone na:
- wzrost ciśnienia tętniczego, ryzyko zawału serca i udaru mózgu;
- osłabienie odporności i częstsze infekcje;
- rozwój depresji, zaburzeń lękowych oraz adaptacyjnych;
- nadużywanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych;
- pojawienie się myśli i prób samobójczych.
Żałoba może być porównana do ciężkiego plecaka, który każdego dnia trzeba dźwigać – z czasem coraz trudniej podnieść się z łóżka, wykonywać codzienne obowiązki, utrzymywać relacje z innymi ludźmi.
Diagnostyka żałoby i jej skutków
Rozpoznanie zaburzenia żałoby opiera się na szczegółowym wywiadzie klinicznym, który uwzględnia czas trwania oraz nasilenie objawów, a także ocenę funkcjonowania społecznego i zawodowego. W diagnostyce stosuje się standaryzowane narzędzia, takie jak Inventory of Complicated Grief (ICG) czy Prolonged Grief-13 (PG-13).
Poniżej przedstawiamy porównanie kryteriów diagnostycznych PGD według ICD-11 i DSM-5-TR:
| Kryterium | ICD-11 (6B42) | DSM-5-TR (Persistent Complex Bereavement Disorder) |
|---|---|---|
| tęsknota | co najmniej 1: uporczywe pragnienie zmarłego lub stałe myśli o nim; | ciągłe i utrzymujące się tęsknienie za zmarłym, myśli o śmierci > 12 miesięcy |
| intensywny ból emocjonalny | co najmniej 1 z 10 dodatkowych symptomów (smutek, poczucie winy, trudności w akceptacji itp.); | co najmniej 3 z 8 symptomów (rozproszenie tożsamości, unikanie, pustka itp.); |
| czas | > 6 miesięcy (kultura i normy); także dzieci > 6 mies.; | > 12 miesięcy u dorosłych, > 6 mies. u dzieci i młodzieży; |
| upośledzenie funkcjonowania | znaczące pogorszenie w sferze społecznej, edukacyjnej, zawodowej lub innych; | klinicznie istotne zaburzenia funkcjonowania. |
Dzięki precyzyjnym kryteriom diagnostycznym możliwe jest odróżnienie naturalnego procesu żałoby od patologicznej, przewlekłej reakcji, która wymaga specjalistycznego wsparcia.
Leczenie w trakcie żałoby
Leczenie zaburzenia żałoby powinno być dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. Najlepsze efekty przynosi podejście zintegrowane, obejmujące zarówno interwencje psychoterapeutyczne, jak i – w razie potrzeby – farmakoterapię.
Najczęściej stosowane metody to:
- psychoterapia wspierająca i narracyjna (NET), która pomaga w przepracowaniu straty i odbudowie poczucia sensu życia;
- terapia poznawczo-behawioralna (CBT) dostosowana do specyfiki żałoby, koncentrująca się na zmianie destrukcyjnych przekonań i zachowań;
- EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) – szczególnie skuteczna przy żałobie o podłożu traumatycznym;
- interwencje grupowe oraz psychoedukacja, które umożliwiają wymianę doświadczeń i wsparcie społeczne;
- farmakoterapia (leki z grupy SSRI, SNRI) – zalecana przy współistniejącej depresji lub nasilonych objawach lękowych.
„Wczesna interwencja psychoterapeutyczna zmniejsza ryzyko wystąpienia zaburzeń adaptacyjnych nawet o połowę.” – dr Anna Mosiołek, specjalistka psychiatrii
Dzięki temu osoby dotknięte zaburzeniem żałoby mają szansę na powrót do zdrowia i odbudowę swojego życia po stracie.
Profilaktyka podczas żałoby po śmierci bliskiej osoby
Profilaktyka zaburzenia żałoby polega przede wszystkim na:
- zapewnieniu wczesnego wsparcia psychologicznego osobom dotkniętym nagłą lub tragiczną śmiercią bliskiego;
- organizowaniu grup wsparcia i psychoedukacji dla rodzin;
- monitorowaniu stanu psychicznego przez okres 6–12 miesięcy po stracie;
- edukowaniu społeczeństwa na temat naturalnego przebiegu żałoby i możliwości uzyskania pomocy.
Warto pamiętać, że odpowiednie wsparcie w pierwszych tygodniach i miesiącach po stracie może zapobiec rozwojowi poważnych zaburzeń psychicznych.
Najnowsze badania i prognozy odnośnie żałoby po stracie bliskich
W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny rozwój badań nad zaburzeniem żałoby. Meta-analiza Boelen i Lenferink (2020) wykazała, że rozpowszechnienie PGD w populacji ogólnej wynosi od 7 do 19%, w zależności od stosowanych kryteriów diagnostycznych i badanej grupy. W Polsce prowadzone są prace nad adaptacją narzędzi diagnostycznych, takich jak PG-13, które potwierdzają jednoczynnikową strukturę tego zaburzenia.
Nowe trendy obejmują rozwój cyfrowych programów wsparcia, wykorzystywanie psychodelików w terapii wspomagającej oraz integrację leczenia z telemedycyną. Prognozy wskazują, że w najbliższych latach dostępność pomocy psychologicznej dla osób w żałobie będzie coraz większa, a skuteczność leczenia – wyższa dzięki nowym metodom terapeutycznym.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.
Bibliografia
- Faraone, S. V., & Larsson, H. (2019). Genetics of attention deficit hyperactivity disorder. European Neuropsychopharmacology, 29(1), 1–10. Dostęp online: https://www.sciencedirect.com
- Marcin Sękowski, et al. (2021). Zespół żałoby przedłużonej w ICD-11 i DSM-5-TR – Psychiatria Polska, 55(2), 267–276. Dostęp online: https://www.psychiatriapolska.pl
- Blueprint AI. (2025). ICD-10 Codes: Bereavement and Using Z Codes. Dostęp online: https://www.blueprint.ai
- ICDcodes.ai. (2025). Bereavement – ICD-10 Documentation Guidelines. Dostęp online: https://icdcodes.ai