Stres towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Współczesne tempo życia, złożoność relacji społecznych i nieustanne wyzwania zawodowe sprawiają, że coraz więcej osób doświadcza jego negatywnych skutków.
Dla wielu z nas stres stał się niemal codziennym towarzyszem – czasem motywuje, ale znacznie częściej prowadzi do poważnych problemów zdrowotnych. Według najnowszych badań, aż 30% Polaków odczuwa stres każdego dnia, a 81% przynajmniej kilka razy w miesiącu. Warto więc przyjrzeć się temu zjawisku z perspektywy naukowej, aby lepiej zrozumieć jego przyczyny, objawy oraz sposoby leczenia i profilaktyki.
Czym jest stres? Klasyfikacja i definicje
Stres, choć powszechny, nie jest pojęciem jednoznacznym. W ujęciu medycznym mówimy o zaburzeniach specyficznie związanych ze stresem – to grupa schorzeń, w których czynnikiem wyzwalającym jest silne przeżycie lub długotrwała presja. ICD-11 wyróżnia tu kilka jednostek:
- Zespół stresu pourazowego (PTSD; łac. Perturbatio post-traumatica; kod 6B40) – zaburzenie psychiczne rozwijające się po silnym urazie psychicznym, charakteryzujące się m.in. intruzywnymi wspomnieniami, unikaniem i nadmiernym pobudzeniem.
- Złożony zespół stresu pourazowego (CPTSD; łac. Perturbatio complexa post-traumatica; kod 6B41) – cięższa forma PTSD, obejmująca również trwałe trudności w regulacji emocji, relacjach interpersonalnych i poczuciu własnej wartości.
- Długotrwałe zaburzenie żałoby (PGD; łac. Perturbatio doloris protrahendi; kod 6B42) – zaburzenie polegające na utrzymującym się, intensywnym cierpieniu po stracie bliskiej osoby, trwającym ponad normalny czas żałoby.
- Zaburzenie adaptacyjne (łac. Perturbatio adaptationis; kod 6B43) – reakcja na istotny stres życiowy, prowadząca do zakłóceń emocjonalnych i trudności w codziennym funkcjonowaniu.
W klasyfikacji ICD-10 PTSD nosi kod F43.1. Schorzenia te mają wspólną cechę: ich objawy pojawiają się wskutek silnego, często traumatycznego wydarzenia, które narusza poczucie bezpieczeństwa i równowagi psychicznej.
Jakie są przyczyny zaburzeń związanych ze stresem?
Przyczyny zaburzeń stresowych są złożone i wielowymiarowe. Można je podzielić na czynniki środowiskowe, biologiczne oraz psychospołeczne. Wśród najczęstszych wymienia się:
- ekspozycję na traumatyczne wydarzenia: wypadki, klęski żywiołowe, przemoc fizyczną lub seksualną;
- przewlekłe obciążenia życiowe: konflikty rodzinne, presja w pracy, problemy finansowe;
- indywidualne predyspozycje biologiczne: nadreaktywność osi HPA, genetyczne skłonności do nadprodukcji kortyzolu;
- czynniki psychospołeczne: niski poziom wsparcia społecznego, trudności w radzeniu sobie z emocjami;
- brak efektywnych strategii radzenia sobie ze stresem.
Warto zauważyć, że nie każdy, kto doświadcza silnego stresu, rozwinie zaburzenie stresowe. Często decydują o tym indywidualne zasoby odporności psychicznej oraz dostępność wsparcia.
Objawy i przebieg zaburzeń stresowych
Objawy zaburzeń związanych ze stresem są różnorodne i mogą dotyczyć zarówno sfery psychicznej, jak i fizycznej. Ich nasilenie oraz czas trwania zależą od rodzaju zaburzenia, indywidualnej wrażliwości oraz charakteru stresora.
Objawy zespołu stresu pourazowego (PTSD)
- natrętne wspomnienia, retrospekcje i koszmary senne;
- unikanie miejsc, osób lub sytuacji przypominających o traumie;
- drażliwość, wybuchy złości, trudności ze snem;
- wzmożona czujność, nadmierne reakcje alarmowe;
- uczucie odrętwienia emocjonalnego, izolacja społeczna.
Objawy zaburzenia adaptacyjnego
- przewlekły lęk, obniżony nastrój, uczucie bezradności;
- zaburzenia snu, trudności z koncentracją;
- zmiany w zachowaniu (np. wycofanie społeczne, impulsywność).
Objawy złożonego PTSD (CPTSD)
- powyższe symptomy PTSD;
- trwałe zaburzenia tożsamości i obrazu siebie;
- trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji interpersonalnych;
- chroniczne poczucie pustki i beznadziei.
Objawy mogą pojawić się zarówno bezpośrednio po doświadczeniu stresora, jak i po dłuższym czasie. Nieleczone, prowadzą do poważnych zaburzeń funkcjonowania w życiu codziennym.
Diagnostyka – jak rozpoznać zaburzenia związane ze stresem?
Proces diagnostyczny opiera się przede wszystkim na szczegółowym wywiadzie psychiatrycznym oraz zastosowaniu standaryzowanych narzędzi diagnostycznych. Kluczowe jest ustalenie związku między objawami a przeżytym stresem lub traumą.
| Kryterium | ICD-11 (6B40) | ICD-10 (F43.1) |
|---|---|---|
| Objawy ponownego doświadczania wydarzenia | tak | tak |
| Unikanie bodźców związanych z traumą | tak | tak |
| Pobudzenie fizjologiczne | tak | tak |
| Długość trwania objawów | min. 1 miesiąc | min. 1 miesiąc |
| Koncentracja na dysocjacji | – | często obecna |
W praktyce klinicznej wykorzystuje się:
- wywiad psychiatryczny z oceną historii życiowej, ekspozycji na stresory oraz aktualnych objawów;
- kwestionariusze diagnostyczne, takie jak International Trauma Questionnaire (ITQ) dla klasyfikacji ICD-11 lub Posttraumatic Stress Disorder Checklist (PCL-5) dla DSM-5;
- ocenę współistniejących zaburzeń psychicznych i somatycznych;
- wykluczenie innych przyczyn zgłaszanych objawów (np. zaburzeń afektywnych, lękowych, uzależnień).
Diagnostyka różnicowa jest niezwykle istotna, ponieważ objawy stresu mogą przypominać inne zaburzenia psychiczne, a także choroby somatyczne.
Leczenie – jakie są skuteczne metody terapii?
Leczenie zaburzeń związanych ze stresem powinno być kompleksowe i dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. W praktyce najczęściej stosuje się połączenie farmakoterapii i psychoterapii.
Farmakoterapia
- selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), np. sertralina, paroksetyna;
- inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny (SNRI), np. wenlafaksyna;
- leki wspomagające, np. prazosyna na koszmary senne.
Psychoterapia
- terapia poznawczo-behawioralna ukierunkowana na traumę (TF-CBT);
- terapia odwrażliwiania za pomocą ruchu gałek ocznych (EMDR);
- terapia wspierająca, psychoedukacja oraz trening umiejętności radzenia sobie ze stresem.
Dr hab. Anna Kowalczyk z Uniwersytetu SWPS podkreśla:
„Psychoterapia poznawczo-behawioralna w PTSD wykazuje efektywność potwierdzoną metaanalizami.”
W leczeniu bardzo ważne jest również wsparcie najbliższych oraz tworzenie bezpiecznego środowiska sprzyjającego rekonwalescencji.
Zapobieganie i profilaktyka – jak chronić siebie i bliskich?
Profilaktyka zaburzeń związanych ze stresem to nie tylko domena specjalistów. Każdy z nas może wdrożyć działania, które ograniczą ryzyko wystąpienia negatywnych skutków przewlekłego stresu. Najważniejsze z nich to:
- wczesna interwencja kryzysowa po traumatycznych wydarzeniach;
- regularne szkolenia z technik redukcji stresu, takich jak mindfulness czy trening autogenny;
- budowanie i wzmacnianie sieci wsparcia społecznego;
- psychoedukacja rodzin oraz środowiska pracy;
- promowanie zdrowego stylu życia: aktywność fizyczna, odpowiednia dieta, higiena snu.
Warto pamiętać, że profilaktyka opiera się nie tylko na działaniach indywidualnych, ale także na systemowych rozwiązaniach w zakresie opieki zdrowotnej i edukacji społecznej.
Dane statystyczne – Polska i świat
Stres jest zjawiskiem powszechnym, ale jego skala i konsekwencje różnią się w zależności od kraju, wieku czy płci. W Polsce, według najnowszych badań, aż 30% osób deklaruje codzienne doświadczanie stresu, a kolejne 30% kilka razy w tygodniu. Najczęściej źródłem stresu są: zdrowie, sytuacja finansowa, relacje rodzinne oraz praca.
Na świecie 62% dorosłych deklaruje, że stres wpływa na ich codzienne życie przynajmniej kilka razy w miesiącu. W niektórych krajach, takich jak Chile, aż 45% populacji uznaje stres za najważniejszy problem zdrowotny, podczas gdy w Japonii odsetek ten wynosi 25%. Kobiety z pokolenia Z najczęściej zgłaszają codzienny stres – aż 44%.
Najnowsze trendy w leczeniu i profilaktyce problemów ze stresem
W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny rozwój nowych metod leczenia i profilaktyki zaburzeń związanych ze stresem. Wśród najważniejszych trendów znajdują się:
- rosnące znaczenie interwencji cyfrowych, takich jak aplikacje mobilne do terapii ekspozycji i treningu uważności;
- badania nad nowymi metodami biologicznymi, np. neurostymulacją w terapii PTSD;
- integracja opieki somatycznej i psychologicznej;
- coraz większy nacisk na wczesną diagnostykę i działania profilaktyczne w środowisku pracy i szkoły.
Eksperci podkreślają, że przyszłość leczenia zaburzeń stresowych będzie opierać się na indywidualizacji terapii oraz wykorzystaniu nowych technologii wspierających proces zdrowienia.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.
Bibliografia
- WHO. Disorders specifically associated with stress. ICD-11 MMS v2025-01. Dostęp online: https://www.findacode.com
- Pharmaceutical Journal. Drug utilization trends in patients with PTSD. Dostęp online: https://www.psychiatrist.com
- Statista. Frequency of experiencing stressful situations in Poland 2024. Dostęp online: https://www.statista.com