Walka ze Stresem

Stres towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Współczesne tempo życia, złożoność relacji społecznych i nieustanne wyzwania zawodowe sprawiają, że coraz więcej osób doświadcza jego negatywnych skutków.

Dla wielu z nas stres stał się niemal codziennym towarzyszem – czasem motywuje, ale znacznie częściej prowadzi do poważnych problemów zdrowotnych. Według najnowszych badań, aż 30% Polaków odczuwa stres każdego dnia, a 81% przynajmniej kilka razy w miesiącu. Warto więc przyjrzeć się temu zjawisku z perspektywy naukowej, aby lepiej zrozumieć jego przyczyny, objawy oraz sposoby leczenia i profilaktyki.

Czym jest stres? Klasyfikacja i definicje

Stres, choć powszechny, nie jest pojęciem jednoznacznym. W ujęciu medycznym mówimy o zaburzeniach specyficznie związanych ze stresem – to grupa schorzeń, w których czynnikiem wyzwalającym jest silne przeżycie lub długotrwała presja. ICD-11 wyróżnia tu kilka jednostek:

  • Zespół stresu pourazowego (PTSD; łac. Perturbatio post-traumatica; kod 6B40) – zaburzenie psychiczne rozwijające się po silnym urazie psychicznym, charakteryzujące się m.in. intruzywnymi wspomnieniami, unikaniem i nadmiernym pobudzeniem.
  • Złożony zespół stresu pourazowego (CPTSD; łac. Perturbatio complexa post-traumatica; kod 6B41) – cięższa forma PTSD, obejmująca również trwałe trudności w regulacji emocji, relacjach interpersonalnych i poczuciu własnej wartości.
  • Długotrwałe zaburzenie żałoby (PGD; łac. Perturbatio doloris protrahendi; kod 6B42) – zaburzenie polegające na utrzymującym się, intensywnym cierpieniu po stracie bliskiej osoby, trwającym ponad normalny czas żałoby.
  • Zaburzenie adaptacyjne (łac. Perturbatio adaptationis; kod 6B43) – reakcja na istotny stres życiowy, prowadząca do zakłóceń emocjonalnych i trudności w codziennym funkcjonowaniu.

W klasyfikacji ICD-10 PTSD nosi kod F43.1. Schorzenia te mają wspólną cechę: ich objawy pojawiają się wskutek silnego, często traumatycznego wydarzenia, które narusza poczucie bezpieczeństwa i równowagi psychicznej.

Jakie są przyczyny zaburzeń związanych ze stresem?

Przyczyny zaburzeń stresowych są złożone i wielowymiarowe. Można je podzielić na czynniki środowiskowe, biologiczne oraz psychospołeczne. Wśród najczęstszych wymienia się:

  • ekspozycję na traumatyczne wydarzenia: wypadki, klęski żywiołowe, przemoc fizyczną lub seksualną;
  • przewlekłe obciążenia życiowe: konflikty rodzinne, presja w pracy, problemy finansowe;
  • indywidualne predyspozycje biologiczne: nadreaktywność osi HPA, genetyczne skłonności do nadprodukcji kortyzolu;
  • czynniki psychospołeczne: niski poziom wsparcia społecznego, trudności w radzeniu sobie z emocjami;
  • brak efektywnych strategii radzenia sobie ze stresem.

Warto zauważyć, że nie każdy, kto doświadcza silnego stresu, rozwinie zaburzenie stresowe. Często decydują o tym indywidualne zasoby odporności psychicznej oraz dostępność wsparcia.

Objawy i przebieg zaburzeń stresowych

Objawy zaburzeń związanych ze stresem są różnorodne i mogą dotyczyć zarówno sfery psychicznej, jak i fizycznej. Ich nasilenie oraz czas trwania zależą od rodzaju zaburzenia, indywidualnej wrażliwości oraz charakteru stresora.

Objawy zespołu stresu pourazowego (PTSD)

  • natrętne wspomnienia, retrospekcje i koszmary senne;
  • unikanie miejsc, osób lub sytuacji przypominających o traumie;
  • drażliwość, wybuchy złości, trudności ze snem;
  • wzmożona czujność, nadmierne reakcje alarmowe;
  • uczucie odrętwienia emocjonalnego, izolacja społeczna.

Objawy zaburzenia adaptacyjnego

  • przewlekły lęk, obniżony nastrój, uczucie bezradności;
  • zaburzenia snu, trudności z koncentracją;
  • zmiany w zachowaniu (np. wycofanie społeczne, impulsywność).

Objawy złożonego PTSD (CPTSD)

  • powyższe symptomy PTSD;
  • trwałe zaburzenia tożsamości i obrazu siebie;
  • trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji interpersonalnych;
  • chroniczne poczucie pustki i beznadziei.

Objawy mogą pojawić się zarówno bezpośrednio po doświadczeniu stresora, jak i po dłuższym czasie. Nieleczone, prowadzą do poważnych zaburzeń funkcjonowania w życiu codziennym.

Diagnostyka – jak rozpoznać zaburzenia związane ze stresem?

Proces diagnostyczny opiera się przede wszystkim na szczegółowym wywiadzie psychiatrycznym oraz zastosowaniu standaryzowanych narzędzi diagnostycznych. Kluczowe jest ustalenie związku między objawami a przeżytym stresem lub traumą.

Kryterium ICD-11 (6B40) ICD-10 (F43.1)
Objawy ponownego doświadczania wydarzenia tak tak
Unikanie bodźców związanych z traumą tak tak
Pobudzenie fizjologiczne tak tak
Długość trwania objawów min. 1 miesiąc min. 1 miesiąc
Koncentracja na dysocjacji często obecna

W praktyce klinicznej wykorzystuje się:

  • wywiad psychiatryczny z oceną historii życiowej, ekspozycji na stresory oraz aktualnych objawów;
  • kwestionariusze diagnostyczne, takie jak International Trauma Questionnaire (ITQ) dla klasyfikacji ICD-11 lub Posttraumatic Stress Disorder Checklist (PCL-5) dla DSM-5;
  • ocenę współistniejących zaburzeń psychicznych i somatycznych;
  • wykluczenie innych przyczyn zgłaszanych objawów (np. zaburzeń afektywnych, lękowych, uzależnień).

Diagnostyka różnicowa jest niezwykle istotna, ponieważ objawy stresu mogą przypominać inne zaburzenia psychiczne, a także choroby somatyczne.

Leczenie – jakie są skuteczne metody terapii?

Leczenie zaburzeń związanych ze stresem powinno być kompleksowe i dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. W praktyce najczęściej stosuje się połączenie farmakoterapii i psychoterapii.

Farmakoterapia

  • selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), np. sertralina, paroksetyna;
  • inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny (SNRI), np. wenlafaksyna;
  • leki wspomagające, np. prazosyna na koszmary senne.

Psychoterapia

  • terapia poznawczo-behawioralna ukierunkowana na traumę (TF-CBT);
  • terapia odwrażliwiania za pomocą ruchu gałek ocznych (EMDR);
  • terapia wspierająca, psychoedukacja oraz trening umiejętności radzenia sobie ze stresem.

Dr hab. Anna Kowalczyk z Uniwersytetu SWPS podkreśla:

„Psychoterapia poznawczo-behawioralna w PTSD wykazuje efektywność potwierdzoną metaanalizami.”

W leczeniu bardzo ważne jest również wsparcie najbliższych oraz tworzenie bezpiecznego środowiska sprzyjającego rekonwalescencji.

Zapobieganie i profilaktyka – jak chronić siebie i bliskich?

Profilaktyka zaburzeń związanych ze stresem to nie tylko domena specjalistów. Każdy z nas może wdrożyć działania, które ograniczą ryzyko wystąpienia negatywnych skutków przewlekłego stresu. Najważniejsze z nich to:

  • wczesna interwencja kryzysowa po traumatycznych wydarzeniach;
  • regularne szkolenia z technik redukcji stresu, takich jak mindfulness czy trening autogenny;
  • budowanie i wzmacnianie sieci wsparcia społecznego;
  • psychoedukacja rodzin oraz środowiska pracy;
  • promowanie zdrowego stylu życia: aktywność fizyczna, odpowiednia dieta, higiena snu.

Warto pamiętać, że profilaktyka opiera się nie tylko na działaniach indywidualnych, ale także na systemowych rozwiązaniach w zakresie opieki zdrowotnej i edukacji społecznej.

Dane statystyczne – Polska i świat

Stres jest zjawiskiem powszechnym, ale jego skala i konsekwencje różnią się w zależności od kraju, wieku czy płci. W Polsce, według najnowszych badań, aż 30% osób deklaruje codzienne doświadczanie stresu, a kolejne 30% kilka razy w tygodniu. Najczęściej źródłem stresu są: zdrowie, sytuacja finansowa, relacje rodzinne oraz praca.

Na świecie 62% dorosłych deklaruje, że stres wpływa na ich codzienne życie przynajmniej kilka razy w miesiącu. W niektórych krajach, takich jak Chile, aż 45% populacji uznaje stres za najważniejszy problem zdrowotny, podczas gdy w Japonii odsetek ten wynosi 25%. Kobiety z pokolenia Z najczęściej zgłaszają codzienny stres – aż 44%.

Najnowsze trendy w leczeniu i profilaktyce problemów ze stresem

W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny rozwój nowych metod leczenia i profilaktyki zaburzeń związanych ze stresem. Wśród najważniejszych trendów znajdują się:

  • rosnące znaczenie interwencji cyfrowych, takich jak aplikacje mobilne do terapii ekspozycji i treningu uważności;
  • badania nad nowymi metodami biologicznymi, np. neurostymulacją w terapii PTSD;
  • integracja opieki somatycznej i psychologicznej;
  • coraz większy nacisk na wczesną diagnostykę i działania profilaktyczne w środowisku pracy i szkoły.

Eksperci podkreślają, że przyszłość leczenia zaburzeń stresowych będzie opierać się na indywidualizacji terapii oraz wykorzystaniu nowych technologii wspierających proces zdrowienia.

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.

Bibliografia