Trauma

Trauma, znana również jako zespół stresu pourazowego (ang. Posttraumatic Stress Disorder, łac. perturbatio post traumatica), to poważne schorzenie psychiczne, które może dotknąć każdego – niezależnie od wieku, płci czy statusu społecznego.

Współczesna psychiatria klasyfikuje PTSD według ICD-10 (kod F43.1) oraz ICD-11 (kod 6B40), co podkreśla wagę tego zaburzenia w skali globalnej i krajowej. W Polsce problem ten jest szczególnie widoczny – badania wskazują, że nawet 18,8% dorosłych Polaków może spełniać kryteria PTSD, podczas gdy światowa średnia to około 3,6%. Tak duża różnica ma swoje głębokie korzenie historyczne i społeczne.

Czym jest trauma, czyli PTSD?

Zespół stresu pourazowego (PTSD) to zaburzenie psychiczne rozwijające się w następstwie przeżycia lub bycia świadkiem wydarzenia o wyjątkowo silnym, traumatycznym charakterze. Może to być wojna, przemoc, katastrofa naturalna, poważny wypadek czy nagła śmierć bliskiej osoby.

W ICD-10 PTSD opisuje się jako reakcję na ekstremalny stres, objawiającą się powracającymi wspomnieniami, natrętnymi myślami oraz silnym napięciem psychicznym i fizycznym. ICD-11 dodatkowo podkreśla obecność żywych, teraźniejszych wspomnień, aktywnego unikania przypomnień oraz utrzymującego się poczucia zagrożenia.

Warto pamiętać, że trauma nie zawsze prowadzi do rozwoju PTSD – wiele zależy od indywidualnych predyspozycji, wsparcia społecznego oraz wcześniejszych doświadczeń życiowych.

Przyczyny i czynniki ryzyka – trauma w praktyce

Powstanie traumy jest wynikiem złożonej interakcji czynników biologicznych, psychologicznych i środowiskowych. Do najczęstszych przyczyn należą:

• doświadczenie przemocy fizycznej, seksualnej lub psychicznej;
• udział w działaniach wojennych lub bycie ofiarą zamachu terrorystycznego;
• katastrofy naturalne, takie jak powodzie, trzęsienia ziemi, pożary;
• poważne wypadki komunikacyjne;
• nagła utrata bliskiej osoby;
• przewlekły stres w dzieciństwie, zaniedbanie emocjonalne.

W Polsce szczególną rolę odgrywa tzw. trauma transgeneracyjna, czyli przekazywanie traumy z pokolenia na pokolenie, zwłaszcza w kontekście II wojny światowej. Jak zauważa prof. Małgorzata Lis-Turlejska:

„Wysoka częstość PTSD w Polsce to efekt nie tylko indywidualnych przeżyć, ale także milczenia i niewyrażonego bólu całych rodzin i społeczności, które przez dekady nie miały możliwości przepracowania wojennych doświadczeń.”

Do czynników ryzyka zalicza się również:

• predyspozycje genetyczne;
• wcześniejsze zaburzenia psychiczne;
• brak wsparcia społecznego;
• długotrwałe narażenie na stres.

Objawy traumy u człowieka

Objawy PTSD są różnorodne i mogą się nasilać lub łagodzić w zależności od sytuacji życiowej. Najczęściej dzieli się je na trzy główne grupy:

• Re-doświadczanie traumy: powracające, natrętne wspomnienia, koszmary senne, tzw. flashbacki, czyli nagłe, żywe obrazy zdarzenia;
• Unikanie: unikanie miejsc, osób, rozmów czy sytuacji przypominających o traumie, wycofanie społeczne, zobojętnienie emocjonalne;
• Nadmierne pobudzenie (hiperwzbudzenie): trudności ze snem, drażliwość, wybuchy złości, problemy z koncentracją, nadmierna czujność, łatwe wystraszanie się.

Warto zauważyć, że objawy mogą pojawić się zarówno bezpośrednio po traumatycznym wydarzeniu, jak i po wielu miesiącach czy nawet latach.

Dane statystyczne – skala problemu w Polsce i na świecie

Trauma nie zna granic – dotyka ludzi na całym świecie, choć jej rozpowszechnienie różni się w zależności od regionu i historii danego społeczeństwa. W Polsce, według badania zespołu dr. Mateusza Rzeszutka z 2023 roku, aż 18,8% dorosłych spełnia kryteria PTSD. Dla porównania, według danych WHO, globalna średnia to 3,6%. Tak wysoka liczba w Polsce może być efektem zarówno historycznych traum, jak i niewystarczającej dostępności specjalistycznej pomocy.

Poniżej przedstawiamy krótkie porównanie częstości występowania traum u ludzi w Polsce i na świecie:

Te liczby pokazują, jak ważne jest zwiększanie świadomości społecznej oraz rozwijanie systemu wsparcia dla osób dotkniętych traumą.

Diagnostyka – jak rozpoznać traumę?

Rozpoznanie PTSD wymaga szczegółowego wywiadu psychiatrycznego lub psychologicznego, podczas którego specjalista analizuje przebieg życia pacjenta, doświadczenia traumatyczne oraz obecność charakterystycznych objawów. W diagnostyce stosuje się standaryzowane narzędzia, takie jak Posttraumatic Diagnostic Scale for DSM-5 (PDS-5) czy Impact of Event Scale – Revised (IES-R).

Proces diagnostyczny obejmuje:

• zebranie szczegółowego wywiadu dotyczącego przebytych traum;
• ocenę nasilenia objawów za pomocą skal psychometrycznych;
• wykluczenie innych zaburzeń psychicznych (np. depresji, zaburzeń lękowych) oraz chorób somatycznych;
• ocenę wpływu objawów na codzienne funkcjonowanie społeczne i zawodowe.

Ważne jest, aby diagnostyka była prowadzona przez doświadczonego specjalistę, ponieważ objawy PTSD mogą być mylone z innymi schorzeniami psychicznymi.

Leczenie – jak pomagać osobom z traumą?

Leczenie PTSD jest procesem złożonym i wymaga indywidualnego podejścia. Najskuteczniejsze metody to:

• Psychoterapia: szczególnie terapia poznawczo-behawioralna (CBT) z elementami ekspozycji oraz terapia odwrażliwiania i przetwarzania za pomocą ruchów gałek ocznych (EMDR);
• Farmakoterapia: leki z grupy SSRI (np. sertralina, paroksetyna) oraz SNRI (wenlafaksyna), które pomagają łagodzić objawy lękowe i depresyjne;
• Wsparcie społeczne: udział w grupach wsparcia, psychoedukacja, zaangażowanie bliskich;
• Interwencje środowiskowe: działania mające na celu poprawę funkcjonowania w życiu codziennym, np. powrót do pracy, aktywność fizyczna.

Przed rozpoczęciem leczenia konieczna jest ocena ryzyka samobójczego oraz ewentualne skierowanie na leczenie szpitalne w przypadku nasilonych objawów.

Jak podkreśla prof. Bessel van der Kolk, światowy autorytet w dziedzinie traumy:

„Leczenie PTSD to nie tylko praca nad objawami, ale przede wszystkim przywracanie poczucia bezpieczeństwa i kontroli nad własnym życiem.”

Zapobieganie i profilaktyka

Zapobieganie PTSD polega na wczesnej interwencji po doświadczeniu traumy oraz budowaniu odporności psychicznej. Najważniejsze działania to:

• szybkie udzielenie wsparcia psychologicznego po traumatycznym wydarzeniu;
• szkolenia dla służb ratunkowych i personelu medycznego z zakresu rozpoznawania i radzenia sobie ze stresem;
• kampanie informacyjne mające na celu przełamywanie tabu i stygmatyzacji osób zmagających się z PTSD;
• rozwijanie dostępności terapii skoncentrowanych na traumie w ramach publicznej opieki zdrowotnej.

W profilaktyce ogromną rolę odgrywa także edukacja społeczeństwa oraz promowanie zdrowych relacji rodzinnych i społecznych.

Najnowsze badania i trendy odnośnie traumy

W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny rozwój badań nad skutecznością nowych metod terapeutycznych, takich jak terapia EMDR, terapia oparta na uważności (mindfulness) czy nowoczesne formy e-terapii. Coraz większą wagę przykłada się do indywidualizacji leczenia oraz uwzględniania kontekstu kulturowego i historycznego pacjenta.

Prognozy na przyszłość wskazują na potrzebę integracji opieki psychologicznej z podstawową opieką zdrowotną oraz rozwijania programów wsparcia dla rodzin osób dotkniętych PTSD. W Polsce niezbędne jest także zwiększenie dostępności specjalistycznych ośrodków leczenia traumy oraz prowadzenie szeroko zakrojonych badań epidemiologicznych.

Trauma jest jak niewidoczny plecak, który człowiek nosi przez całe życie – czasem jest lekki, czasem przygniata do ziemi. Tylko odpowiednia pomoc pozwala go stopniowo rozpakować i odzyskać swobodę ruchu.

Jak mówi prof. Małgorzata Lis-Turlejska:

„PTSD nie jest oznaką słabości, lecz naturalną reakcją na nienaturalne wydarzenia. Każdy, kto przeżył traumę, zasługuje na profesjonalną pomoc i zrozumienie.”

Co warto wiedzieć o traumie?

PTSD to poważne wyzwanie zdrowotne, które wymaga kompleksowego podejścia – zarówno w zakresie diagnostyki, leczenia, jak i profilaktyki. Wysoka częstość występowania tego zaburzenia w Polsce powinna skłaniać do refleksji nad historią, systemem wsparcia społecznego oraz dostępnością pomocy psychologicznej. Rozwijanie świadomości i edukacja społeczeństwa są niezbędne, by osoby dotknięte traumą mogły wrócić do pełni życia.

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.

Bibliografia

• Rzeszutek, M., Dragan, M., Lis-Turlejska, M., Schier, K., Holas, P., Drabarek, K., et al. (2023). Dostęp online: https://journals.plos.org
• World Health Organization. (2013). Global prevalence of Post-Traumatic Stress Disorder. Dostęp online: https://www.who.int
• TheraPlatform. PTSD ICD-10 - TheraPlatform. Dostęp online: https://www.theraplatform.com
• Find-A-Code. 6B40 Post traumatic stress disorder - ICD-11 MMS. Dostęp online: https://www.findacode.com