Lęki

Lęk (łac. anxietas, ang. anxiety) jest naturalną emocją, która towarzyszy człowiekowi w sytuacjach zagrożenia lub niepewności. Jednak gdy staje się przewlekły, nadmierny i nieproporcjonalny do realnych zagrożeń, może przerodzić się w zaburzenie lękowe, znacząco obniżające jakość życia. Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 zaburzenia lękowe oznaczone są kodem F40–F41. W nadchodzącej ICD-11 kategorie te zostaną nieco zmodyfikowane, łącząc lęki i zaburzenia związane ze strachem, a część z nich przenosząc do grupy zaburzeń nastroju.

Jak często występują zaburzenia lękowe w Polsce?

Największe badanie epidemiologiczne przeprowadzone w Polsce (EZOP 2017–2020) wskazuje, że ponad 26% Polaków doświadczyło w swoim życiu co najmniej jednego zaburzenia psychicznego. Przytoczone dane pokazują, że lęki to nie marginalny problem, ale istotne obciążenie zdrowia publicznego. Wpływ pandemii COVID-19 dodatkowo zwiększył liczbę osób zgłaszających objawy lękowe.

Rodzaje zaburzeń lękowych (wg ICD-11) – jakie rozróżniamy?

Wyróżnia się kilka głównych podtypów zaburzeń lękowych. Każdy z nich cechuje się specyficznym obrazem klinicznym oraz wymaganiami terapeutycznymi.

Przykładowe rodzaje zaburzeń lękowych to:

• zespół lęku uogólnionego, charakteryzujący się uporczywymi obawami dotyczącymi codziennych spraw;
• zaburzenie paniki, polegające na nagłych, silnych napadach lęku;
• fobie społeczne, w których lęk dotyczy sytuacji społecznych lub wystąpień publicznych;
• fobie specyficzne, np. lęk przed wysokością, ciemnością lub leczeniem dentystycznym
• agorafobia, objawiająca się lękiem przed opuszczeniem bezpiecznego miejsca lub przebywaniem w tłumie.

Każdy podtyp wymaga indywidualnej diagnozy i dostosowanego leczenia, dlatego ważna jest specjalistyczna ocena psychiatryczna i psychologiczna.

Co wpływa na rozwój zaburzeń lękowych?

Przyczyny zaburzeń lękowych są wieloczynnikowe. Zarówno geny, jak i środowisko odgrywają istotną rolę w powstawaniu i utrzymywaniu się symptomów lękowych. Najważniejsze czynniki ryzyka to:

• uwarunkowania genetyczne, obejmujące dziedziczność ocenianą na około 30% przy GAD;
• czynniki neurobiologiczne, m.in. nadaktywność ciała migdałowatego oraz dysfunkcja neuroprzekaźników (serotonina, GABA, dopamina);
• przewlekły stres i podwyższony poziom kortyzolu;
• traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa, takie jak przemoc czy zaniedbanie;
• cechy osobowości, np. perfekcjonizm czy wysoki poziom neurotyzmu;
• czynniki środowiskowo-kulturowe, w tym szybkie tempo życia i nadmiar informacji.

Wielowymiarowe zrozumienie etiologii zaburzeń lękowych jest podstawą skutecznej terapii skoncentrowanej na indywidualnych potrzebach pacjenta.

Objawy i diagnostyka lęków

Objawy lęku mogą obejmować trzy główne sfery: psychiczną, behawioralną oraz somatyczną. Różnorodność symptomów sprawia, że zaburzenia lękowe mogą być mylone z innymi schorzeniami, dlatego diagnoza różnicowa jest kluczowa. Zaburzenia lękowe manifestują się zarówno w sferze psychicznej, jak i fizycznej. Typowe objawy to:

• psychiczne: zamartwianie się; poczucie napięcia; trudności z koncentracją; derealizacja lub depersonalizacja;
• behawioralne: nerwowe ruchy (np. przebieranie palcami); pobudzenie lub zahamowanie ruchowe;
• somatyczne: przyspieszone tętno i oddech; uczucie duszności; bóle brzucha; drżenie rąk; pocenie się; zawroty głowy.

Diagnoza opiera się na wywiadzie klinicznym, obserwacji oraz standaryzowanych kwestionariuszach, takich jak GAD-7 czy Skala Becka.

Statystyki dotyczące lęków wśród Polaków

Zaburzenia lękowe są najczęstszymi zaburzeniami psychicznymi na świecie. Według WHO w 2019 roku dotyczyły 301 milionów ludzi, czyli ok. 4% globalnej populacji. W Polsce, według badań EZOP II, ponad 25% dorosłych doświadczyło w swoim życiu zaburzenia psychicznego, a zaburzenia lękowe stanowią najliczniejszą grupę – nawet 16% Polaków miało je przynajmniej raz w życiu.

Źródło: EZOP II, Polskie Towarzystwo Psychiatryczne.

Przyczyny i czynniki ryzyka związane z lękami

Zaburzenia lękowe mają złożoną etiologię – powstają w wyniku współdziałania czynników biologicznych, psychologicznych i środowiskowych:

• Czynniki genetyczne – osoby z rodzinną historią zaburzeń lękowych są bardziej narażone.
• Czynniki środowiskowe – traumatyczne przeżycia, przewlekły stres, przemoc, utrata bliskich.
• Czynniki neurobiologiczne – zaburzenia neurotransmisji (m.in. serotoniny, noradrenaliny).
• Czynniki społeczne – izolacja, brak wsparcia, presja społeczna, szybkie tempo życia.

Jak zauważa dr hab. Krzysztof Krajewski-Siuda:
„Zaburzenia lękowe rzeczywiście są coraz częstsze. Badania przed pandemią pokazywały, że mogą dotyczyć 7 proc. populacji. Dziś wynik może być nawet dwukrotnie wyższy.”

Skutki i powikłania – co powodują lęki?

Nieleczone zaburzenia lękowe mają poważne konsekwencje: prowadzą do pogorszenia jakości życia, problemów w pracy i relacjach, a także zwiększają ryzyko innych chorób, w tym depresji, uzależnień oraz chorób somatycznych (np. nadciśnienia, chorób serca). Badania Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Francisco wykazały, że osoby z zaburzeniami lękowymi mają wyższe ryzyko udaru mózgu, nadciśnienia, chorób kardiologicznych i artretyzmu.

Leczenie lęków i metody potwierdzone naukowo

Współczesne leczenie zaburzeń lękowych jest wielotorowe i dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta.

1. Psychoterapia

Najskuteczniejszą formą jest psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT), której efektywność potwierdzają liczne badania. CBT pomaga rozpoznawać i zmieniać negatywne wzorce myślenia oraz zachowania podtrzymujące lęk.

„Psychoterapia poznawczo-behawioralna jest jedną z najskuteczniejszych metod leczenia zaburzeń lękowych.” – dr n. med. Anna Mosiołek

Inne formy terapii to:

• terapia akceptacji i zaangażowania (ACT),
• elementy terapii psychodynamicznej,
• psychoedukacja,
• ekspozycja (stopniowe oswajanie z bodźcem lękowym).

2. Farmakoterapia

W przypadku nasilonych objawów stosuje się leki przeciwdepresyjne (np. SSRI), rzadziej benzodiazepiny (ze względu na ryzyko uzależnienia).

3. Techniki wspierające

• treningi relaksacyjne (np. trening autogenny Schultza, mindfulness),
• regularna aktywność fizyczna,
• zdrowy styl życia.

Najnowsze badania (JAMA Network Open, 2025) wykazały, że 8-tygodniowy program Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) redukuje poziom lęku równie skutecznie jak farmakoterapia, ale bez skutków ubocznych.

Najnowsze badania i trendy

• Wzrost zachorowań po pandemii COVID-19 – badania polskie i światowe wskazują na istotny wzrost przypadków zaburzeń lękowych, szczególnie wśród młodych dorosłych i osób aktywnych zawodowo.
• Znaczenie wsparcia społecznego – tylko 16% osób z zaburzeniami psychicznymi w Polsce korzysta z pomocy specjalisty.
• Nowe metody terapeutyczne – rozwijane są terapie online, aplikacje mobilne oraz techniki oparte na medytacji i uważności, które zwiększają dostępność pomocy.

Prognozy na przyszłość

Eksperci przewidują dalszy wzrost liczby osób z zaburzeniami lękowymi, co wymaga zwiększenia dostępności do terapii oraz szerokiej psychoedukacji społeczeństwa.

Jak podkreśla dr hab. Krzysztof Krajewski-Siuda: „Być może wkrótce psychiatra stanie się kimś takim, jak dentysta.”

Zaburzenia lękowe są powszechnym i poważnym problemem zdrowotnym. Ich skuteczne leczenie jest możliwe dzięki połączeniu psychoterapii, farmakoterapii oraz wsparcia społecznego. Wczesne rozpoznanie i profesjonalna pomoc pozwalają na znaczącą poprawę jakości życia zarówno pacjentów, jak i ich rodzin.

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie lęków zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.

Bibliografia

• World Health Organization (2023). Anxiety disorders. Dostęp online: https://www.who.int
• Psychiatria po Dyplomie. Leczenie zaburzeń lękowych – przewodnik. Dostęp online: https://podyplomie.pl