Przewlekły stres

Przewlekły stres stanowi jedno z najpoważniejszych wyzwań zdrowotnych współczesnego społeczeństwa. Stan długotrwałego napięcia emocjonalnego i fizjologicznego nie tylko obniża jakość życia, ale może prowadzić do rozwoju wielu poważnych schorzeń. Zrozumienie mechanizmów działania przewlekłego stresu, jego objawów oraz dostępnych metod leczenia jest fundamentem skutecznej profilaktyki i terapii.

Niedobory w zakresie edukacji o stresie sprawiają, że wiele osób nie rozpoznaje jego objawów na wczesnym etapie, co prowadzi do pogłębiania się problemów zdrowotnych. Statystyki wskazują, że problem ten dotyczy już zdecydowanej większości społeczeństwa polskiego.

Czym charakteryzuje się przewlekły stres?

Przewlekły stres, znany również jako chronic stress (ang.) lub chronicus stress (łac.), to stan zachwiania emocjonalnego oraz silnego napięcia nerwowego, który trwając przez okres przekraczający cztery miesiące, wywołuje cierpienie i działa destrukcyjnie na organizm. Stanowi odmianę dystresu – negatywnego stresu, który różni się znacząco od ostrego stresu mobilizującego organizm do działania.

Profesor Jadwiga Jośko-Ochojska z Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, specjalistka w dziedzinie medycznych aspektów stresu, podkreśla:
"Przewlekły, niekontrolowany stres jest jak tlące się stale zarzewie pożaru. By mieć go pod kontrolą, trzeba zmieniać swoje przekonania z negatywnych na pozytywne".

Ekspertka wyjaśnia, że z medycznego punktu widzenia stres jest stanem, który wywołuje przekroczenie wszystkich norm: fizjologicznych, biochemicznych, a nawet anatomicznych.

Według klasyfikacji ICD-10, przewlekły stres znajduje się w kategorii F43 – Reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne. W najnowszej wersji ICD-11 utworzono nową grupę "Zaburzeń specyficznie związanych ze stresem" (Disorders specifically associated with stress), która lepiej oddaje znaczenie stresu w powstawaniu zaburzeń psychicznych.

Jakie są przyczyny przewlekłego stresu?

Czynniki wywołujące przewlekły stres można podzielić na kilka głównych kategorii. Najczęstsze przyczyny to problemy zdrowotne i sytuacja finansowa (po 37% respondentów), relacje z rodziną i bliskimi (32%) oraz problemy w pracy (31%).

Przyczyny można także klasyfikować jako fizjologiczne i środowiskowe. Do czynników fizjologicznych należą:

• uszkodzenia ciała (urazy, zranienia, oparzenia);
• choroby autoimmunologiczne i wyniszczające;
• zmęczenie organizmu wynikające z intensywnego wysiłku fizycznego;
• niewłaściwa dieta zawierająca żywność przetworzoną;
• używki (narkotyki, nikotyna, alkohol);
• zanieczyszczenie środowiska.

Czynniki środowiskowe obejmują problemy w pracy, nadmierną ilość obowiązków, presję czasową, konflikty interpersonalne oraz złe relacje z przełożonymi.

Dr Ewa Matyska-Piekarska podkreśla:
"Najgroźniejszy jest stres ukryty, długotrwały. Mogą go wywołać konflikty małżeńskie, rodzinne, zawodowe".

Na poziomie neurobiologicznym przewlekły stres prowadzi do nadmiernej aktywacji osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, co skutkuje podwyższonym poziomem kortyzolu. Wysoki poziom tego hormonu negatywnie oddziałuje na struktury mózgu odpowiedzialne za pamięć i koncentrację, prowadząc do trudności w przetwarzaniu informacji.

Jakie metody diagnostyczne stosuje się w przewlekłym stresie?

Diagnostyka przewlekłego stresu opiera się przede wszystkim na szczegółowym wywiadzie klinicznym oraz obserwacji utrzymywania się objawów przez okres minimum czterech miesięcy. Lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad dotyczący objawów, czynników stresowych oraz ich wpływu na codzienne funkcjonowanie pacjenta.

Specjalistyczne pakiety badań laboratoryjnych, takie jak "Pakiet stres długotrwały", obejmują kompleksową ocenę parametrów krwi, które mogą być zaburzone w stanie przewlekłego stresu. Badania te pozwalają na wykrycie niedoborów składników odżywczych oraz zaburzeń hormonalnych charakterystycznych dla długotrwałego stresu.

Kluczowe znaczenie ma również ocena funkcjonowania psychospołecznego pacjenta oraz wpływu objawów na jego zdolność do wykonywania obowiązków zawodowych i rodzinnych.

Jakie objawy wywołuje przewlekły stres?

Objawy przewlekłego stresu można podzielić na fizyczne, psychiczne i behawioralne. Najczęstsze objawy fizyczne to bóle głowy oraz napięcia mięśniowe, szczególnie w okolicy szyi, barków i szczęk. Charakterystyczne są również zaburzenia snu – problemy z zasypianiem, częste wybudzenia nocne oraz uczucie zmęczenia po przebudzeniu, nawet po długim śnie.

Przewlekły stres znacząco wpływa na układ odpornościowy, prowadząc do zwiększonej podatności na infekcje. Badania potwierdzają, że chroniczny stres zwiększa ryzyko infekcji górnych dróg oddechowych o 70% i może wydłużyć czas choroby o 61%.

Profesor Jośko-Ochojska wyjaśnia skutki neurologiczne:
"Ubytki występują głównie w korze przedczołowej, która odpowiada za wiele wyższych czynności nerwowych takich, jak myślenie, kreatywność, zapamiętywanie, planowanie przyszłości. Trudno wówczas radzić sobie nawet z najprostszymi sytuacjami w życiu".

Badania wskazują również na charakterystyczne zmiany w zachowaniu, takie jak wzrost agresywności, problemy z podejmowaniem decyzji oraz tendencję do podejmowania impulsywnych działań. Długotrwały stres negatywnie wpływa na produkcję hormonów takich jak dopamina i serotonina, co może prowadzić do pogorszenia nastroju i obniżenia motywacji.

Jakie możliwości leczenia oferuje współczesna medycyna w przypadku przewlekłego stresu?

Leczenie przewlekłego stresu wymaga kompleksowego podejścia, które łączy różne metody terapeutyczne dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. Podstawowym elementem terapii jest psychoterapia oraz psychoedukacja, które mają na celu zmianę podejścia pacjenta do stresu i nauczenie skutecznych strategii radzenia sobie.

W zakresie farmakoterapii stosuje się:

• inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (escitalopram, sertralina);
• inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (wenlafaksyna, duloksetyna);
• leki o innych mechanizmach działania (bupropion, moklobemid);
• pregabalinę w wybranych przypadkach;
• krótkoterminowe leczenie pochodnymi benzodiazepiny w sytuacjach kryzysowych.

Istotną rolę odgrywa również terapia behawioralno-poznawcza, która pomaga w identyfikacji i modyfikacji negatywnych wzorców myślenia. Skuteczne okazują się techniki relaksacyjne, takie jak medytacja, trening uważności oraz techniki oddechowe.

Profesor Jośko-Ochojska podkreśla znaczenie holistycznego podejścia:
"Terapia jest skuteczna, gdy uda się przeprowadzić pacjenta w stan stresu kontrolowanego". Ekspertka zaleca łączenie tradycyjnego leczenia z metodami komplementarnymi, takimi jak muzykoterapia czy kontakt z naturą.

W leczeniu przewlekłego stresu ważna jest także modyfikacja stylu życia, obejmująca:

• regularną aktywność fizyczną;
• właściwe odżywianie;
• zachowanie higieny snu;
• techniki zarządzania czasem;
• budowanie sieci wsparcia społecznego.

Jakie są statystyki dotyczące przewlekłego stresu w Polsce?

Statystyki dotyczące przewlekłego stresu w Polsce przedstawiają alarmujący obraz kondycji psychicznej społeczeństwa. Według najnowszych badań, aż 81% Polaków doświadcza stresu przynajmniej kilka razy w miesiącu, a 30% cierpi na codzienny stres.

Szczególnie niepokojące są dane dotyczące wzrostu liczby zwolnień lekarskich z powodu zaburzeń psychicznych. W 2024 roku po raz pierwszy w historii zwolnienia związane ze stresem znalazły się w pierwszej trójce wszystkich wystawionych L4, z łączną liczbą 10,7 miliona dni absencji.

Według badania EZOP II przeprowadzonego w latach 2017-2020, 26,46% Polaków doświadczyło w swoim życiu co najmniej jednego zaburzenia psychicznego, a zaburzenia nerwicowe i pokrewne dotyczą 16,07% populacji.

Dane ZUS wskazują, że w 2023 roku lekarze wystawili ponad 1,4 miliona zaświadczeń lekarskich z powodu zaburzeń psychicznych, co oznacza wzrost o 8,7% w porównaniu z rokiem poprzednim. Najczęstszą przyczyną były reakcje na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne – 477,6 tysięcy zaświadczeń na 8,86 miliona dni absencji.

Jakie działania profilaktyczne można podjąć w celu zapobiegania przewlekłemu stresowi?

Profilaktyka przewlekłego stresu opiera się na trzech poziomach prewencji, które wzajemnie się uzupełniają. Prewencja pierwszego stopnia koncentruje się na usuwaniu potencjalnych źródeł stresu, prewencja drugiego stopnia na modyfikacji reakcji jednostki na sytuacje stresowe, a prewencja trzeciego stopnia na obniżaniu poziomu negatywnych skutków już powstałego stresu.

Na poziomie indywidualnym skuteczne strategie profilaktyczne obejmują:

• regularną aktywność fizyczną, która pomaga w regulacji poziomu kortyzolu i zwiększa produkcję endorfin;
• techniki relaksacyjne, takie jak medytacja czy trening uważności;
• właściwą dietę bogatą w magnez, kwasy omega-3 i antyoksydanty;
• zachowanie higieny snu – regularne godziny kładzenia się spać i budzenia;
• budowanie sieci wsparcia społecznego;
• naukę asertywności i technik komunikacji.

W środowisku pracy ważne jest wprowadzanie programów zarządzania stresem, które mogą znacząco redukować liczbę problemów zdrowotnych. Badania wskazują, że po wprowadzeniu strategii prewencyjnych w szpitalach ilość błędów związanych z podawaniem leków spadła o 50%, a roszczenia związane z postępowaniem niezgodnym z etyką zawodową zmniejszyły się o 70%.

Kluczowe elementy profilaktyki organizacyjnej to:

• precyzyjne definiowanie ról zawodowych;
• ustalenie elastycznego czasu pracy;
• zapewnienie udziału pracowników w zarządzaniu;
• płynny przepływ informacji zwrotnych dotyczących realizacji zadań.

Istotną rolę odgrywa również psychoedukacja – rozpowszechnianie wiedzy o stresie, jego objawach i sposobach radzenia sobie z nim. Wczesne rozpoznanie objawów przewlekłego stresu pozwala na szybkie wdrożenie odpowiednich działań prewencyjnych.

Jak rozwiązywać problemy przewlekłego stresu jako wyzwania zdrowotnego?

Przewlekły stres stanowi jedno z najpoważniejszych wyzwań zdrowia publicznego XXI wieku, dotykając zdecydowanej większości polskiego społeczeństwa. Charakteryzuje się długotrwałym napięciem emocjonalnym przekraczającym możliwości adaptacyjne organizmu, prowadząc do poważnych konsekwencji zdrowotnych na poziomie fizycznym, psychicznym i społecznym.

Skuteczne radzenie sobie z tym problemem wymaga kompleksowego podejścia łączącego wczesną diagnostykę, odpowiednie leczenie oraz systematyczne działania profilaktyczne na poziomie indywidualnym i społecznym.

Rosnąca świadomość społeczna oraz rozwój metod terapeutycznych dają nadzieję na lepsze zarządzanie tym zjawiskiem w przyszłości, pod warunkiem konsekwentnego wdrażania programów prewencyjnych i edukacyjnych.

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.

Bibliografia

• Czy depresja może istnieć bez bólu? Dostęp online: https://www.journalsmededu.pl
• Chroniczny stres i jego zdrowotne skutki - Diagnostyka. Dostęp online: https://diag.pl/
• Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Dostęp online: https://www.zus.pl/