Szukasz Terapeuty?
Wybierz specjalistę i umów się na wizytę.
W powszechnej świadomości zaburzenia odżywiania (ED – Eating Disorders) wciąż często funkcjonują jako „fanaberia”, „dieta, która poszła za daleko” lub efekt próżności. To jeden z najbardziej krzywdzących mitów we współczesnej psychologii. Anoreksja, bulimia czy kompulsywne objadanie się nie są wyborem stylu życia. Są śmiertelnie poważnymi chorobami psychicznymi, w których jedzenie – lub jego brak – staje się desperackim sposobem na radzenie sobie z bólem, lękiem i chaosem wewnętrznym.
Aby zrozumieć dramat osoby chorej, musimy przestać patrzeć na talerz, a zacząć patrzeć na funkcję, jaką objaw pełni w jej psychice. W świecie, w którym słowa więzną w gardle, ciało zaczyna krzyczeć.
Mechanizm iluzorycznej kontroli
U podstaw większości zaburzeń odżywiania leży głębokie poczucie braku sprawczości i niska samoocena. W momencie, gdy rzeczywistość – szkoła, relacje, presja rówieśnicza czy sytuacja rodzinna – staje się przytłaczająca, osoba chora szuka obszaru, nad którym może zapanować absolutnie. Tym obszarem staje się własne ciało.
Restrykcyjne liczenie kalorii, obsesyjne ważenie się czy rytuały związane z posiłkami dają chwilowe, złudne poczucie bezpieczeństwa i sukcesu. „Może nie panuję nad moimi uczuciami, ale panuję nad głodem” – to nieświadomy komunikat, jaki wysyła psychika.
Zaburzenia odżywiania to nie choroby apetytu, lecz choroby emocji. Jedzenie staje się "znieczuleniem" na trudne uczucia (w przypadku objadania się) lub sposobem na karanie siebie i wyrażanie autoagresji (w przypadku restrykcji).
Neurobiologia mechanizmu: Dlaczego „silna wola” nie wystarcza?
Współczesna nauka dowodzi, że zaburzenia odżywiania zmieniają biochemię mózgu w sposób zbliżony do substancji psychoaktywnych. Dlatego mówienie osobie chorej „po prostu zacznij jeść” jest nieskuteczne – to walka z biologią.
- Pętla dopaminowa w bulimii i kompulsywnym objadaniu: Spożycie dużej ilości wysokokalorycznego jedzenia powoduje nagły wyrzut dopaminy w układzie nagrody. Mózg uczy się, że jedzenie jest najszybszym sposobem na ucieczkę od smutku czy przewlekłego stresu. Z czasem mechanizm ten zaczyna przypominać klasyczne uzależnienia – potrzebne są coraz silniejsze bodźce, by uzyskać ulgę.
- Lękowa geneza anoreksji: W przypadku jadłowstrętu psychicznego mechanizm jest odwrotny. Badania neuroobrazowe wskazują, że u osób predysponowanych do anoreksji jedzenie wywołuje nadmierną stymulację i lęk, a głodzenie się przynosi paradoksalne uspokojenie (obniżenie poziomu lęku poprzez redukcję aktywności układu nerwowego).
Spektrum diagnoz – więcej niż anoreksja i bulimia
Współczesna psychiatria wyróżnia wiele jednostek chorobowych, które różnią się objawami, ale mają wspólny mianownik: cierpienie psychiczne związane z obrazem ciała i jedzeniem.
- Jadłowstręt psychiczny (Anoreksja): Charakteryzuje się drastycznym ograniczeniem przyjmowania pokarmów, silnym lękiem przed przytyciem i zaburzonym obrazem własnego ciała (osoba skrajnie wychudzona widzi w lustrze osobę otyłą). To zaburzenie o najwyższym wskaźniku śmiertelności spośród wszystkich chorób psychicznych.
- Żarłoczność psychiczna (Bulimia): Polega na występowaniu napadów objadania się, po których następują zachowania kompensacyjne (wymioty, środki przeczyszczające, mordercze treningi). Towarzyszy temu ogromne poczucie winy i wstydu.
- Zaburzenie z napadami objadania się (BED): Osoba traci kontrolę nad ilością spożywanego jedzenia, ale – w przeciwieństwie do bulimii – nie stosuje regularnych kompensacji. Prowadzi to często do otyłości i głębokich stanów depresyjnych.
- Ortoreksja: Obsesja na punkcie „zdrowego” jedzenia. Eliminowanie kolejnych grup produktów (cukru, tłuszczu, glutenu) nie z powodów medycznych, lecz z lęku przed „zanieczyszczeniem” organizmu.
Często podłożem tych zachowań są szeroko rozumiane zaburzenia emocjonalne, takie jak przewlekły lęk, trudności z regulacją złości czy nieprzepracowane traumy z dzieciństwa.
Skutki somatyczne i społeczne
Organizm ludzki posiada potężne mechanizmy adaptacyjne, ale w starciu z zaburzeniami odżywiania w końcu kapituluje. Skutki niedożywienia lub cyklicznych wahań wagi dotykają każdego układu: od zaburzeń elektrolitowych (grożących zatrzymaniem akcji serca), przez zanik kory mózgowej, osteoporozę, aż po niepłodność i zniszczenie szkliwa zębów.
Równie dewastujące są skutki społeczne. Choroba wymusza izolację. Unikanie spotkań towarzyskich (bo będzie tam jedzenie), kłamstwa na temat posiłków, ukrywanie wymiotów – wszystko to buduje mur między chorym a bliskimi. Samotność pogłębia objawy, tworząc błędne koło.
Leczenie – proces multidyscyplinarny
Wyjście z zaburzeń odżywiania jest możliwe, ale rzadko udaje się bez profesjonalnego wsparcia. Ze względu na złożoność problemu (połączenie psychiki i somatyki), skuteczna terapia zaburzeń odżywiania wymaga współpracy całego zespołu specjalistów:
- Psychiatra: Monitoruje stan zdrowia, a w razie potrzeby wprowadza farmakoterapię (np. leki przeciwdepresyjne, które mogą pomóc w redukcji napadów bulimicznych lub lęku).
- Psychodietetyk: Nie układa „diety odchudzającej”, ale uczy na nowo normalnych wzorców jedzenia, rozpoznawania głodu i sytości oraz obala mity żywieniowe.
- Psychoterapeuta: Pracuje nad źródłem problemu. Największą udowodnioną skuteczność mają terapia poznawczo-behawioralna (CBT-E) oraz terapia systemowa (szczególnie w przypadku nastolatków, gdzie w proces angażowana jest cała rodzina).
Kluczową rolę w procesie zdrowienia odgrywa psycholog, który pomaga pacjentowi zbudować tożsamość niezależną od wyglądu i wagi. Pacjent musi nauczyć się, że jest wartościowy nie dlatego, że jest chudy, ale dlatego, że jest człowiekiem.
Jak wspierać mądrze?
Jeśli podejrzewasz u bliskiej osoby zaburzenia odżywiania, unikaj prostych rad typu „po prostu zacznij jeść”. To tak, jakby radzić osobie z depresją, by „przestała być smutna”. Unikaj również komentowania wyglądu – nawet komplementy („ale zdrowo wyglądasz”) mogą zostać przez chory umysł zinterpretowane jako „przytyłaś”.
Najważniejsza jest obecność, brak oceniania i zachęta do skorzystania z pomocy specjalisty. Zaburzenia odżywiania to walka o życie – dosłownie i w przenośni. Wygrana oznacza odzyskanie wolności od tyranii liczb, kalorii i wstydu.
Bibliografia
- American Psychiatric Association (APA). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5-TR). American Psychiatric Publishing. Dostęp online: psychiatry.org
- Fairburn, C. G. Cognitive Behavior Therapy and Eating Disorders. Guilford Press. Dostęp online: guilford.com
- National Institute of Mental Health (NIMH). Eating Disorders: About More Than Food. Dostęp online: nimh.nih.gov
- Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. Psychologiczne aspekty odżywiania. Dostęp online: ncez.pzh.gov.pl