Szukasz Terapeuty?
Wybierz specjalistę i umów się na wizytę.
W dobie cyfrowego przebodźcowania, kiedy nasza uwaga jest nieustannie fragmentowana przez powiadomienia, wiele osób zadaje sobie pytanie: „Czy ja po prostu jestem zmęczony, czy to może ADHD?”. To fundamentalne pytanie, ponieważ nieleczone ADHD u dorosłych to nie tylko zgubione klucze czy spóźnienia. To często dekady poczucia bycia „gorszym”, niezrealizowany potencjał zawodowy, impulsywne decyzje finansowe i trudności w relacjach, które nierzadko prowadzą do wtórnej depresji lub stanów lękowych.
Warto wiedzieć, że ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) nie jest „wymysłem naszych czasów”, modą z TikToka ani efektem bezstresowego wychowania. To neurobiologiczne zaburzenie neurorozwojowe, związane z odmienną budową i funkcjonowaniem mózgu. Kluczową rolę odgrywa tu dysregulacja szlaków dopaminergicznych i noradrenergicznych w płatach czołowych – centrum dowodzenia, które odpowiada za planowanie, hamowanie impulsów i motywację.
Jądro problemu: Dysfunkcje Wykonawcze (a nie tylko brak uwagi)
Nazwa „Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej z Deficytem Uwagi” jest myląca. Sugeruje, że problemem jest brak uwagi. Tymczasem osoby z ADHD mają uwagi aż nadto – problem polega na tym, że nie potrafią nią sterować. Eksperci coraz częściej określają ADHD jako zespół zaburzeń funkcji wykonawczych.
Funkcje wykonawcze to „prezes zarządu” naszego mózgu. U osoby neurotypowej prezes sprawnie zarządza zadaniami. U osoby z ADHD prezes jest na wiecznych wakacjach. Obejmuje to deficyty w obszarach takich jak:
- Pamięć robocza: „Ramię” umysłu, które przechowuje informacje potrzebne tu i teraz. Osoba z ADHD wchodzi do kuchni i zapomina, po co przyszła, bo w międzyczasie zobaczyła brudny kubek. Informacja „wypada” z głowy w sekundę.
- Aktywacja i inicjowanie zadań: To słynne „prokrastynowanie”. Nie wynika ono z lenistwa, ale z braku dopaminy potrzebnej do „rozruchu”. Osoba z ADHD może siedzieć na kanapie i krzyczeć na siebie w myślach „wstań i zrób to!”, ale jej ciało pozostaje w bezruchu (paraliż analityczny).
- Regulacja emocji: Mózg ADHD ma słabsze hamulce. Frustracja, która u innych wywołuje westchnienie, tutaj może prowadzić do wybuchu gniewu lub płaczu.
Osoba z ADHD nie ma problemu z wiedzą („wiem, co mam zrobić”). Ma problem z wdrożeniem („nie potrafię zmusić się, by zrobić to, co wiem”). To rozdźwięk między potencjałem a wykonaniem jest źródłem największego cierpienia.
Ślepota czasowa (Time Blindness) – życie w wiecznym „teraz”
Dla mózgu ADHD czas nie jest linearny. Istnieją tylko dwie pory: „TERAZ” i „NIE TERAZ”. Jeśli termin oddania projektu jest za dwa tygodnie, dla mózgu z ADHD jest on w sferze „nie teraz”, czyli nie istnieje. Pojawia się w świadomości dopiero, gdy staje się sytuacją kryzysową („na wczoraj”).
To prowadzi do chronicznych spóźnień i niedoszacowywania czasu potrzebnego na zadania. Osoba z ADHD jest przekonana, że w 15 minut zdąży wziąć prysznic, zjeść śniadanie i dojechać do pracy, co fizycznie jest niemożliwe. Skutkiem są często trudności w nauce i pracy, mimo wysokiej inteligencji.
Trzy twarze zaburzenia u dorosłych
Objawy ewoluują wraz z wiekiem. Nadruchliwość fizyczna, typowa dla dzieci, u dorosłych zamienia się w niepokój wewnętrzny (gonitwę myśli) i niemożność zrelaksowania się.
- Typ z przewagą zaburzeń uwagi (dawniej ADD): Częsty u kobiet. To osoby „bujające w obłokach”, gubiące wątek w rozmowie, zapominające o spotkaniach. Często są postrzegane jako ciche, wycofane, ale chaotyczne.
- Typ z przewagą nadruchliwości/impulsywności: Ciągłe wiercenie się, pstrykanie długopisem, przerywanie rozmówcom, kończenie zdań za innych. To także impulsywne zakupy, ryzykowne zachowania (szybka jazda) i podejmowanie decyzji pod wpływem chwili.
- Typ mieszany: Najczęstsza postać, łącząca cechy obu powyższych.
RSD – Wrażliwość na odrzucenie i maskowanie
Dwa zjawiska, o których rzadko mówi się w oficjalnych kryteriach, a które dominują w życiu dorosłych z ADHD:
Rejection Sensitive Dysphoria (RSD)
To ekstremalna wrażliwość emocjonalna na krytykę lub odrzucenie (rzeczywiste bądź wyobrażone). Neutralna uwaga szefa („popraw ten raport”) może wywołać u osoby z ADHD fizyczny ból, wstyd i spiralę myśli samobójczych lub chęć natychmiastowego rzucenia pracy. Prowadzi to często do poważnych problemów interpersonalnych i unikania bliskości z lęku przed oceną.
Maskowanie (Masking)
To strategia przetrwania, polegająca na ukrywaniu objawów, by pasować do norm społecznych. Osoba z ADHD obsesyjnie sprawdza kalendarz (by nie zapomnieć), powstrzymuje się od ruchu (mimo napięcia) i udaje, że słucha podczas nudnych spotkań. Maskowanie zużywa gigantyczne pokłady energii, prowadząc do chronicznego wyczerpania i wypalenia po powrocie do domu.
Proces diagnostyczny – jak to wygląda w praktyce?
Nie ma jednego badania krwi ani rezonansu, który potwierdziłby ADHD. Diagnoza jest złożonym procesem klinicznym. Nie można zdiagnozować się samodzielnie na podstawie internetowego quizu.
Aby postawić diagnozę, muszą zostać spełnione kryteria:
- Czas trwania i początek: Objawy muszą występować od dzieciństwa (przed 12. r.ż.), nawet jeśli wtedy były zrzucane na karb „żywego temperamentu” lub „zdolnego lenia”.
- Wszechobecność: Trudności muszą występować w co najmniej dwóch sferach życia (np. dom i praca).
- Wykluczenie innych przyczyn: Wiele stanów imituje ADHD. „Mgła mózgowa” może wynikać z niedoczynności tarczycy, bezdechu sennego, depresji czy traumy.
Standardem jest wizyta u psychologa diagnosty (testy DIVA-5, MOXO) oraz konsultacja u lekarza psychiatry, który stawia diagnozę medyczną.
Leczenie: Więcej niż tabletka
Farmakoterapia (leki stymulujące i niestymulujące) jest najskuteczniejszą metodą redukcji objawów, działając jak „okulary dla mózgu” – poprawiają koncentrację i zmniejszają impulsywność. Jednak leki nie uczą umiejętności. Dlatego złotym standardem jest łączenie farmakoterapii z psychoedukacją oraz psychoterapią.
Szczególnie skuteczna jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT) ukierunkowana na ADHD. Pomaga ona wypracować systemy organizacji („zewnętrzny mózg” w postaci planerów, alarmów), radzić sobie z prokrastynacją i zmieniać negatywne przekonania o sobie („jestem beznadziejny” -> „mam trudności z organizacją, więc potrzebuję narzędzi”).
Bibliografia
- Kooij, J.J.S., et al. European Consensus Statement on Diagnosis and Treatment of Adult ADHD. European Psychiatry. Dostęp online: cambridge.org
- Barkley, R. A. Taking Charge of Adult ADHD. Guilford Press. Dostęp online: guilford.com
- American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5-TR). Psychiatry Online. Dostęp online: psychiatryonline.org