logo
  • Kontakt

    • Uzależnienia

    Uzależnienia to jedno z najpoważniejszych wyzwań zdrowia publicznego XXI wieku, obejmujące zarówno używanie substancji psychoaktywnych, jak i zachowania nałogowe. Zaburzenia te prowadzą do poważnych konsekwencji zdrowotnych, psychicznych oraz społecznych, dotykając nie tylko osoby uzależnione, ale również ich rodziny i całe społeczności.

    W klasyfikacji ICD-10 uzależnienia sklasyfikowano w rozdziale F10–F19 („Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych”), natomiast w najnowszej wersji ICD-11 znalazły się w rozdziale 6C40–6C5Z („Disorders due to Substance Use and Addictive Behaviours”).

    Czym jest uzależnienie? Przyczyny i mechanizmy powstawania

    Uzależnienie (ang. addiction, łac. addictio) to przewlekła, nawracająca choroba mózgu, w której dochodzi do zaburzenia funkcjonowania układu nagrody oraz kontroli impulsów. Proces ten można porównać do powolnego zarastania ogrodu przez chwasty – początkowo niewinne użycie substancji lub wykonywanie określonego zachowania stopniowo przejmuje kontrolę nad codziennością, wypierając inne, zdrowe aktywności.

    Przyczyny uzależnień są złożone i wieloczynnikowe. Wśród najważniejszych wymienia się:

    • predyspozycje genetyczne, w tym polimorfizmy genów związanych z układem dopaminergicznym;
    • wczesne doświadczenia traumatyczne, zaniedbania emocjonalne, brak wsparcia w dzieciństwie;
    • wpływ środowiska rówieśniczego, normy kulturowe i społeczne;
    • łatwą dostępność substancji psychoaktywnych lub bodźców powodujących nałogowe zachowania.

    Warto podkreślić, że uzależnienie nie jest wyłącznie problemem osoby uzależnionej. Dotyka ono całego systemu rodzinnego, często prowadząc do poważnych kryzysów, konfliktów i utraty zaufania.

    Jak zauważa prof. Jerzy Mellibruda, wybitny polski psycholog: Uzależnienie to choroba relacji – niszczy więzi, zaburza komunikację, prowadzi do izolacji i samotności.

    Rodzaje uzależnień - jakie rozróżniamy?

    Jest wiele rodzajów uzależnień, które różnią się zarówno źródłem, jak i mechanizmem działania. Najczęściej dzieli się je na uzależnienia od substancji (np. alkohol, narkotyki, leki) oraz uzależnienia behawioralne (np. od hazardu, internetu, zakupów). Każdy z tych typów ma swoje charakterystyczne objawy i uwarunkowania, które warto znać, by skutecznie im przeciwdziałać.

    Rodzaj uzależnienia Opis choroby Podstawowe objawy Przyczyny występowania
    Uzależnienie od alkoholu Choroba polegająca na utracie kontroli nad ilością spożywanego alkoholu. Często prowadzi do wyniszczenia organizmu i zaburzeń psychicznych. Głód alkoholowy, zwiększona tolerancja, picie mimo konsekwencji. Czynniki genetyczne, stres, środowisko społeczne, traumy.
    Uzależnienie od narkotyków Zespół uzależnienia od substancji psychoaktywnych, takich jak opiaty, amfetamina, kokaina czy marihuana. Przymus zażywania, objawy abstynencyjne, zmiany nastroju. Presja rówieśnicza, dostępność narkotyków, zaburzenia psychiczne.
    Uzależnienie od nikotyny Psychiczne i fizyczne uzależnienie od nikotyny, najczęściej w wyniku palenia papierosów. Trudności z rzuceniem palenia, drażliwość, bezsenność. Nawyki społeczne, stres, reklama i marketing tytoniu.
    Uzależnienie od leków Zależność od przyjmowania leków uspokajających, nasennych lub przeciwbólowych. Zwiększanie dawek, objawy odstawienia, szukanie recept. Przewlekłe choroby, depresja, samoleczenie.
    Uzależnienia behawioralne Uzależnienia niezwiązane z substancjami, np. od hazardu, internetu, seksu czy zakupów. Brak kontroli nad zachowaniem, zaniedbywanie obowiązków, uczucie ulgi po działaniu. Problemy emocjonalne, potrzeba ucieczki, zaburzenia impulsywności.

    Rodzaje uzależnień mają różne podłoża – od biologicznych i psychologicznych po społeczne. W wielu przypadkach decydującą rolę odgrywa stres, trauma lub środowisko, w którym przebywa osoba uzależniona. Zrozumienie specyfiki poszczególnych uzależnień to pierwszy krok do skutecznej terapii i profilaktyki.

    Objawy uzależnienia – jak rozpoznać problem?

    Objawy uzależnienia są różnorodne i mogą rozwijać się stopniowo, przez wiele miesięcy lub lat. Często początkowe symptomy są bagatelizowane zarówno przez osobę uzależnioną, jak i jej otoczenie. Z czasem jednak stają się coraz bardziej widoczne i destrukcyjne.

    Najczęściej obserwowane objawy kliniczne to:

    • stopniowe zwiększanie tolerancji na substancję (potrzeba przyjmowania coraz większych dawek);
    • występowanie objawów abstynencyjnych po odstawieniu (drżenie, niepokój, rozdrażnienie, lęk);
    • utrata kontroli nad ilością i częstotliwością używania substancji lub wykonywania zachowania;
    • silne pragnienie (craving), trudne do opanowania myśli o substancji lub zachowaniu;
    • zaniedbywanie obowiązków rodzinnych, zawodowych i społecznych;
    • kontynuowanie używania mimo świadomości negatywnych konsekwencji zdrowotnych, psychicznych i społecznych.

    Współczesna diagnostyka opiera się na szczegółowym wywiadzie psychiatrycznym, obserwacji zachowań oraz standaryzowanych narzędziach diagnostycznych, takich jak kwestionariusze AUDIT, CAGE czy DUDIT. W niektórych przypadkach pomocne są także badania laboratoryjne (np. oznaczenie poziomu alkoholu we krwi, testy na obecność narkotyków).

    Leczenie uzależnień – współczesne metody

    Leczenie uzależnień wymaga zintegrowanego podejścia, które obejmuje zarówno farmakoterapię, jak i psychoterapię oraz wsparcie społeczne. Skuteczność terapii zależy od wielu czynników, w tym od motywacji pacjenta, wsparcia rodziny oraz dostępności specjalistycznych ośrodków.

    W leczeniu uzależnień stosuje się:

    • farmakoterapię (np. naltrekson, buprenorfina, metadon w leczeniu uzależnienia od opioidów; disulfiram, akamprozat w leczeniu uzależnienia od alkoholu);
    • psychoterapię indywidualną i grupową (terapia poznawczo-behawioralna, terapia motywacyjna, terapia rodzinna);
    • programy wsparcia społecznościowego (grupy samopomocowe, np. Anonimowi Alkoholicy);
    • interwencje środowiskowe, edukacyjne i profilaktyczne.

    Jak podkreśla prof. Marek Bieliński z Katedry Psychiatrii UJ CM: Holistyczne podejście do leczenia uzależnień, łączące farmakoterapię z terapią psychologiczną, przynosi najlepsze efekty kliniczne.

    Ważnym elementem leczenia jest również praca nad nawrotami, które są naturalną częścią procesu zdrowienia. Współczesne badania wskazują, że skuteczna prewencja nawrotów wymaga indywidualizacji terapii oraz stałego monitorowania stanu psychicznego pacjenta.

    Profilaktyka i zapobieganie uzależnieniom

    Zapobieganie uzależnieniom to proces długofalowy, obejmujący działania na wielu poziomach – od wczesnej edukacji po regulacje prawne. Skuteczne programy profilaktyczne powinny być dostosowane do wieku, środowiska i specyfiki grupy docelowej.

    W Polsce realizowane są liczne programy profilaktyczne, m.in. w szkołach, miejscach pracy oraz w środowiskach zagrożonych. Do najważniejszych działań należą:

    • kampanie edukacyjne na temat ryzyka używania substancji psychoaktywnych;
    • wczesna interwencja wśród młodzieży (programy Life Skills Training, programy rówieśnicze);
    • ograniczanie dostępności substancji (regulacje prawne, podnoszenie cen, kontrola wieku);
    • wsparcie rodzin i osób zagrożonych uzależnieniem.

    Warto pamiętać, że skuteczna profilaktyka wymaga zaangażowania całego społeczeństwa – rodziny, szkoły, instytucji publicznych i mediów.

    Statystyki – skala problemu w Polsce i na świecie

    Uzależnienia stanowią poważny problem zdrowotny zarówno w Polsce, jak i na świecie. Liczba osób dotkniętych tym zaburzeniem systematycznie rośnie, co przekłada się na wzrost kosztów leczenia, absencji w pracy oraz obciążenie systemu opieki zdrowotnej.

    Polska – dane dot. uzależnień

    Według najnowszych raportów, w Polsce problem uzależnień dotyczy milionów osób. Alkohol pozostaje najczęściej używaną substancją psychoaktywną. Poniższa tabela przedstawia dane dotyczące używania substancji w populacji osób w wieku 15–64 lata:

    Substancja Użycie w ostatnim roku Uzależnienie (%)
    alkohol 79,9% 1,9%
    narkotyki ogółem 5,4% 0,6%
    tytoń 23,0% 23%

    W 2023 roku aż 7,1% dorosłych Polaków nadużywało alkoholu, a 1,9% spełniało kryteria uzależnienia od alkoholu. Używanie narkotyków w ostatnim roku zgłosiło 5,4% osób w wieku 15–64 lata. Uzależnienie od nikotyny dotyczy niemal co czwartego dorosłego Polaka.

    Uzależnienia na świecie

    Skala problemu uzależnień na świecie jest jeszcze większa. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 2019 roku:

    • 2,6 mln zgonów rocznie przypisuje się spożyciu alkoholu (4,7% wszystkich zgonów);
    • 0,6 mln zgonów związanych jest z używaniem narkotyków;
    • szacuje się, że 400 mln osób na świecie cierpi na zaburzenia związane z alkoholem (w tym 209 mln z zależnością).

    Mapa globalna pokazuje wyraźne zróżnicowanie – najwyższe spożycie alkoholu per capita odnotowuje się w krajach Europy Wschodniej (ponad 12 litrów czystego alkoholu na osobę rocznie), natomiast najwyższa prewalencja uzależnień od opioidów występuje w Ameryce Północnej.

    Badania i prognozy na przyszłość – uzależnienia w praktyce

    W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny rozwój badań nad uzależnieniami. Coraz większą uwagę zwraca się na uzależnienia behawioralne, takie jak uzależnienie od gier komputerowych (gaming disorder – ICD-11 6C72) czy kompulsywne zachowania seksualne (compulsive sexual behaviour – ICD-11 6C72). Wprowadzenie tych zaburzeń do klasyfikacji ICD-11 jest przełomem w rozumieniu i leczeniu uzależnień.

    Nowoczesne terapie coraz częściej wykorzystują technologie cyfrowe, telemedycynę oraz aplikacje mobilne wspierające abstynencję i monitorowanie nawrotów. Rozwijają się także badania nad spersonalizowaną farmakoterapią, w tym nad agonistami receptorów kannabinoidowych oraz lekami wpływającymi na układ glutaminergiczny.

    Coraz większą rolę odgrywają również badania neuroobrazowe, które pozwalają na identyfikację osób szczególnie narażonych na rozwój uzależnienia oraz przewidywanie ryzyka nawrotów. Prognozy na najbliższe lata wskazują na dalszy wzrost znaczenia profilaktyki, wczesnej diagnostyki oraz interdyscyplinarnego podejścia do leczenia.

    Uzależnienia to duży problem – dlaczego?

    Uzależnienia to choroba o złożonym podłożu, wymagająca wielopoziomowego podejścia terapeutycznego i profilaktycznego. Kluczowe znaczenie ma wczesne rozpoznanie objawów, zaangażowanie rodziny oraz dostęp do specjalistycznej pomocy. Współczesna nauka oferuje coraz skuteczniejsze metody leczenia i zapobiegania, jednak walka z uzależnieniami wymaga zaangażowania całego społeczeństwa.

    Jak powiedział prof. Jerzy Mellibruda: Uzależnienie to nie wyrok – to choroba, z którą można i trzeba walczyć. Najważniejsze to nie być w tej walce samotnym.

    Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.

    Bibliografia

    Inne choroby:

    Bulimia

    Bezsenność

    Myśli samobójcze

    Zaburzenia Obsesyjno-Kompulsyjne

    Zaburzenia Osobowości

    Choroba Afektywna Dwubiegunowa

    Depresja

    Schizofrenia