Współuzależnienie stanowi jeden z najbardziej złożonych i często pomijanych problemów psychologicznych współczesnego świata. To zespół zachowań i reakcji emocjonalnych, które rozwijają się u osób żyjących w bliskim związku z osobą uzależnioną od alkoholu, narkotyków lub innych substancji psychoaktywnych.
Choć samo współuzależnienie nie jest oficjalnie klasyfikowane jako choroba, jego konsekwencje dla zdrowia psychicznego i fizycznego mogą być równie poważne jak skutki samego uzależnienia. Według polskich badań, problem ten dotyka milionów osób w naszym kraju, które często nie zdają sobie sprawy z potrzeby poszukiwania profesjonalnej pomocy.
Co to jest współuzależnienie i dlaczego powstaje?
Współuzależnienie definiuje się jako wzorzec zachowań, w którym osoba w sposób nadmierny i niezdrowy polega na potrzebach, zachowaniach lub uczuciach drugiej osoby, zazwyczaj uzależnionej. Jest to zaburzenie przystosowania kształtujące się w wyniku wieloletnich trudności w relacji z osobą uzależnioną, charakteryzujące się przejmowaniem nadmiernej odpowiedzialności, próbami kontroli oraz zaniedbywaniem własnych potrzeb.
Jak podkreśla psychoterapeutka Anna Okrutna-Skowroń, „współuzależnienie to niezdrowa zależność emocjonalna, która rozwija się u osób żyjących z osobą uzależnioną. Jest to wynik długotrwałego przystosowywania się do trudnej sytuacji”.
Proces ten polega na stopniowym dostosowywaniu się do destrukcyjnych zachowań partnera poprzez mechanizmy, które paradoksalnie mogą utrzymywać i pogłębiać jego uzależnienie.
Współuzależnienie może dotyczyć różnych typów uzależnień, przy czym najczęściej obserwuje się je w kontekście alkoholizmu.
Jak wskazuje profesor Jerzy Mellibruda, „potrzebne są systematyczne badania nad problemami psychologicznymi współuzależnionych osób, a także nad procesami rozwiązywania tych problemów”. Przyczyny powstawania współuzależnienia są wielowarstwowe i obejmują zarówno czynniki indywidualne, jak i środowiskowe.
Skąd się bierze współuzależnienie i jakie są jego przyczyny?
Rozwój współuzależnienia wynika z kompleksowej interakcji czynników osobowościowych, środowiskowych i relacyjnych. Według badań, „badanie potwierdziło koncepcję adaptacyjną, mającą swoje źródła w trudnych doświadczeniach z dzieciństwa, stanowiących fundament dla kształtowania się objawów współuzależnienia”.
Wśród głównych przyczyn powstania współuzależnienia wymienia się:
- czynniki osobowościowe: niskie poczucie własnej wartości, tendencje do nadmiernej kontroli, trudności w wyznaczaniu granic, predyspozycje do podporządkowywania się, oraz wcześniejsze doświadczenia traumatyczne lub trudne dzieciństwo w rodzinie z problemem alkoholowym;
- czynniki środowiskowe: długotrwałe narażenie na przewlekły stres związany z zachowaniami osoby uzależnionej, izolacja społeczna, presja społeczna na utrzymanie związku za wszelką cenę, oraz brak dostępu do wsparcia zewnętrznego;
- mechanizmy adaptacyjne: współuzależnienie często rozwija się jako sposób radzenia sobie z nieprzewidywalną i stresującą sytuacją domową; osoba współuzależniona próbuje przywrócić stabilność poprzez przejmowanie kontroli nad sytuacją, co prowadzi do utrwalenia destrukcyjnych wzorców zachowań.
Szczególnie podatne na rozwój współuzależnienia są osoby, które w dzieciństwie dorastały w rodzinach z problemem alkoholowym (dorosłe dzieci alkoholików - DDA), oraz te z zaburzeniami osobowości typu zależnego czy unikającego. W praktyce klinicznej często obserwuje się też współwystępowanie lęku uogólnionego, depresji i objawów pourazowych, co nasila potrzebę kontroli i unikania konfliktów.
Jakie są objawy współuzależnienia i jak je rozpoznać?
Objawy współuzależnienia są wieloaspektowe i dotyczą różnych sfer funkcjonowania człowieka. Dr Timmen Cermak jako pierwszy zaproponował systematyczne kryteria diagnostyczne, które obejmują:
- objawy emocjonalne: wyparcie jako sposób radzenia sobie z problemami; tłumaczenie w sobie emocji, szczególnie złości; depresja i wahania nastrojów; nadwrażliwość na krytykę; chroniczny niepokój i lęk; poczucie winy i krzywdy występujące naprzemiennie;
- objawy behawioralne: zachowania kompulsywne, szczególnie związane z kontrolą; nadmierne zaangażowanie w problemy osoby uzależnionej; ukrywanie problemów przed otoczeniem; izolacja społeczna i wycofanie z aktywności; przejmowanie odpowiedzialności za konsekwencje uzależnienia partnera; trudności w podejmowaniu samodzielnych decyzji;
- objawy somatyczne: zaburzenia związane ze stresem, takie jak bezsenność, bóle głowy; problemy żołądkowo-jelitowe; nadciśnienie tętnicze; zwiększona podatność na infekcje; zaburzenia odżywiania.
Według systematyki Cermaka, do rozpoznania współuzależnienia należy spełnić podstawowe kryteria, w tym występowanie co najmniej trzech z dziesięciu dodatkowych objawów przez okres co najmniej dwóch lat w relacji z osobą uzależnioną. W ocenie klinicznej ważne jest również badanie granic w relacji, poziomu autonomii decyzyjnej i wzorców odpowiadania na stres.
Jakie metody diagnostyczne stosuje się w przypadku współuzależnienia?
Diagnostyka współuzależnienia nie opiera się na jednolitych kryteriach międzynarodowych klasyfikacji chorób (ICD-11 czy DSM-5), ponieważ współuzależnienie nie jest oficjalnie uznane za odrębną jednostkę chorobową. Niemniej jednak, specjaliści wykorzystują różne narzędzia i metody oceny.
Kryteria diagnostyczne Cermaka pozostają najbardziej powszechnie stosowanym narzędziem diagnostycznym. Obejmują one:
Przed wymienieniem punktów warto podkreślić, że diagnoza ma charakter funkcjonalny: chodzi o ocenę, na ile wzorce utrudniają codzienne funkcjonowanie i podtrzymują problem w rodzinie. Pomocny bywa dziennik zachowań oraz analiza cyklu konfliktów w parze.
- Poczucie własnej wartości silnie zależne od postrzeganej zdolności do kontrolowania innych osób.
- Przejmowanie odpowiedzialności za uczucia i zachowania innych, szczególnie osoby uzależnionej.
- Zaburzenia granic osobistych w relacjach.
- Występowanie co najmniej trzech z dziesięciu dodatkowych objawów (depresja, lęk, kompulsywne zachowania, zaburzenia psychosomatyczne, doświadczenia przemocy).
Metody diagnostyczne obejmują:
- wywiad kliniczny ukierunkowany na historię relacji z osobą uzależnioną;
- ocenę funkcjonowania psychospołecznego;
- analizę wzorców zachowań w relacji;
- wykluczenie innych zaburzeń psychicznych;
- ocenę stopnia dezadaptacji i wpływu na codzienne funkcjonowanie.
Ważne jest także różnicowanie współuzależnienia od zaburzeń osobowości zależnej, choć między tymi stanami istnieją pewne podobieństwa. Jak podkreślają badacze, „zależny człowiek szuka zadowolenia z tego, że ktoś inny kieruje jego życiem, podczas gdy współuzależniony szuka zadowolenia z kierowania życiem kogoś innego”. W diagnostyce różnicowej należy również uwzględnić zaburzenia lękowe, depresyjne oraz zespół stresu pourazowego.
Jak wygląda leczenie współuzależnienia i jakie są dostępne metody terapii?
Leczenie współuzależnienia jest procesem wieloetapowym, który wymaga kompleksowego podejścia terapeutycznego. Jak podkreślają specjaliści, „terapia uzależnienia i współuzależnienia, w której udział bierze osoba uzależniona i współuzależniona, daje nawet 80 proc. szans na pokonanie nałogu”.
Uczenie się nowych granic i sposobów reagowania wymaga czasu, praktyki oraz wsparcia terapeutycznego i społecznego. Najważniejsze jest:
- rozpoznanie i zrozumienie własnych schematów zachowań;
- przepracowanie przyczyn współuzależnienia;
- nauka wyznaczania granic w relacjach;
- odbudowa poczucia własnej wartości;
- rozwijanie umiejętności asertywnych.
Terapia grupowa oferuje możliwość spotkania z innymi osobami doświadczającymi podobnych trudności. Jak wskazują specjaliści z ośrodka leczenia uzależnień, „dzięki uczestnictwu w grupie terapeutycznej osoby współuzależnione mają okazję skonfrontować swoje problemy z rzeczywistością innych uczestników”. Grupa ułatwia normalizację doświadczeń, wzajemne modelowanie nowych strategii oraz budowanie sieci wsparcia.
Główne techniki terapeutyczne obejmują:
- terapię kognitywno-behawioralną (CBT) – skupiającą się na zmianie destrukcyjnych wzorców myślenia;
- terapię mindfulness – pomagającą w koncentracji na chwili obecnej i redukcji stresu;
- systemowe podejście terapeutyczne – uwzględniające dynamikę całej rodziny;
- edukację psychoedukacyjną – dostarczającą wiedzy o mechanizmach uzależnienia.
Proces terapeutyczny obejmuje kilka etapów:
- Etap I – rozpoznanie problemu: uświadomienie sobie mechanizmów współuzależnienia, analiza wzorców zachowań w relacji, zrozumienie wpływu przeszłości na obecne funkcjonowanie.
- Etap II – przepracowanie przekonań: praca nad ograniczającymi przekonaniami o sobie i relacjach, zwiększenie samoświadomości, nauka rozpoznawania własnych potrzeb.
- Etap III – budowanie nowych umiejętności: nauka asertywności, ustanawianie granic, rozwijanie niezależności emocjonalnej, planowanie przyszłości.
Jakie są statystyki dotyczące współuzależnienia w Polsce?
Dokładne statystyki dotyczące współuzależnienia w Polsce są trudne do ustalenia, ponieważ nie jest ono oficjalnie klasyfikowane jako odrębna jednostka chorobowa. Niemniej jednak, dostępne dane epidemiologiczne pozwalają oszacować skalę problemu.
Według danych Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, „ponad 80% dorosłych Polaków spożywa alkohol, a 11% doznaje przez to szkód zdrowotnych i społecznych. Z kolei ok. 2% populacji polskiej postawiono diagnozę uzależnienia”.
Oznacza to, że potencjalnie kilka milionów osób w Polsce może być narażonych na rozwój współuzależnienia.
Jak wskazują eksperci, „oficjalne statystyki wskazują, że osób zmagających się z problemami uzależnienia oraz współuzależnienia jest w Polsce łącznie co najmniej kilka milionów”. Problem jest szczególnie widoczny w kontekście alkoholizmu, gdzie według raportu z 2024 roku „7,1 proc. Polaków nadużywa alkoholu, a 1,9 proc. jest od niego uzależnionych”.
Dane dotyczące opieki psychiatrycznej wskazują na rosnące potrzeby:
- w 2022 roku w poradniach zdrowia psychicznego i leczenia uzależnień leczonych było 228,2 tys. dzieci i młodzieży, co stanowi wzrost o 46,9% w porównaniu z 2019 rokiem;
- współczynnik chorobowości psychiatrycznej w Polsce wynosi średnio 311,11 na 100 tys. ludności;
- w leczeniu uzależnień uczestniczy rocznie około 90,47 osób na 100 tys. ludności.
Trendy epidemiologiczne wskazują na rosnącą liczbę osób poszukujących pomocy w związku z problemami uzależnień w rodzinie, wzrost świadomości społecznej na temat współuzależnienia oraz zwiększone zapotrzebowanie na specjalistyczne programy terapeutyczne dla osób współuzależnionych. Potrzebne są także programy wsparcia dla dzieci i młodzieży żyjących w rodzinach z problemem uzależnienia.
Jakie działania profilaktyczne można podjąć w zakresie współuzależnienia?
Profilaktyka współuzależnienia obejmuje działania na różnych poziomach, od edukacji społecznej po wzmacnianie czynników chroniących. Skuteczna profilaktyka powinna koncentrować się na budowaniu odporności psychicznej i umiejętności radzenia sobie ze stresem, a także na wczesnym rozpoznawaniu sygnałów ostrzegawczych w relacjach.
Czynniki chroniące przed współuzależnieniem obejmują:
- zasoby indywidualne: wysokie poczucie własnej wartości i sprawczości; umiejętność wyznaczania granic w relacjach; rozwinięte kompetencje społeczne i zawodowe; zdolność do samodzielnego funkcjonowania; umiejętność komunikowania własnych potrzeb;
- czynniki środowiskowe: zachowanie równowagi w związku; brak tolerancji dla przemocy w każdej formie; otwarta komunikacja z bliskimi o problemach w rodzinie; dostęp do wsparcia społecznego; stabilna sytuacja ekonomiczna.
Strategie profilaktyczne obejmują:
Ważne jest, aby działania te były planowane wielopoziomowo – od szkół i placówek ochrony zdrowia, poprzez system pomocy społecznej, aż po programy pracownicze i kampanie społeczne.
- edukację społeczną: prowadzenie kampanii informacyjnych o współuzależnieniu, organizowanie warsztatów dla rodzin osób uzależnionych, szkolenia dla specjalistów różnych dziedzin;
- wczesną interwencję: szybka identyfikacja osób z grup ryzyka, oferowanie wsparcia psychologicznego, kierowanie do specjalistycznych programów pomocy;
- programy wsparcia: tworzenie grup wsparcia dla rodzin osób uzależnionych, programy edukacyjne dla młodzieży, systemy pomocy kryzysowej.
Jak podkreślają specjaliści, profilaktyka uzależnień powinna obejmować trzy poziomy działań: uniwersalny (dla całego społeczeństwa), selektywny (dla grup ryzyka) i wskazujący (dla osób już wykazujących pierwsze symptomy). Takie podejście zwiększa skuteczność i racjonalizuje wykorzystanie zasobów.
Jakie są najnowsze badania i trendy w obszarze współuzależnienia?
Współczesne badania nad współuzależnieniem koncentrują się na lepszym zrozumieniu mechanizmów neurobiologicznych, opracowaniu skuteczniejszych metod terapii oraz analizie wpływu nowych technologii na rozwój tego zjawiska. Coraz częściej uwzględnia się także specyfikę uzależnień behawioralnych i ich wpływ na rodzinę.
Najnowsze kierunki badań obejmują:
Na wstępie warto zaznaczyć, że choć wiedza o neurobiologii współuzależnienia rośnie, praktyczne implikacje nadal sprowadzają się do pracy nad regulacją emocji, granicami i komunikacją. To właśnie te obszary decydują o poprawie jakości życia rodzin.
- neurobiologiczne podstawy współuzależnienia: badania nad zmianami w mózgu osób współuzależnionych, analiza systemów neuroprzekaźnikowych, wpływ przewlekłego stresu na funkcjonowanie układu nerwowego;
- rozwój nowych metod terapii: terapie oparte na mindfulness, integracja technologii w procesie leczenia, terapie rodzinne oparte na ewidencji, personalizacja oddziaływań terapeutycznych;
- wpływ współczesnych uzależnień: wzrost problematyki współuzależnienia w kontekście uzależnień behawioralnych (internet, gry, social media), nowe formy uzależnień i ich wpływ na rodziny.
Trendy w 2024 roku wskazują na:
Zanim przejdziemy do punktów, dobrze pamiętać, że zmiany zachowań cyfrowych wpływają na wzorce relacji – czas i uwaga stają się walutą, a współuzależnienie może dotyczyć także kontroli zachowań online.
- rosnące znaczenie uzależnień behawioralnych, gdzie „uzależnionych w ten sposób jest 11,1 proc. osób – najczęściej od używania smartfonów i od mediów społecznościowych”;
- wzrost świadomości społecznej na temat współuzależnienia;
- rozwój programów terapeutycznych online;
- integrację podejścia systemowego w leczeniu całych rodzin.
Jak podkreślają badacze, „coraz młodsze dzieci sięgają po substancje psychoaktywne”, co może wpływać na wzrost problematyki współuzależnienia w młodszych populacjach. To sygnał, że profilaktyka musi zaczynać się wcześnie i obejmować również edukację rodziców.
Współuzależnienie jako wyzwanie dla współczesnego społeczeństwa
Współuzależnienie stanowi poważny problem zdrowia publicznego, który wymaga kompleksowego podejścia zarówno w zakresie diagnostyki, jak i terapii. Mimo że nie jest oficjalnie klasyfikowane jako odrębna jednostka chorobowa, jego wpływ na życie milionów osób w Polsce jest niewątpliwy. Znaczenie ma wczesna identyfikacja problemu, dostęp do specjalistycznej pomocy oraz rozwój programów profilaktycznych.
Jak pokazują najnowsze badania, skuteczne leczenie współuzależnienia nie tylko poprawia jakość życia osób nim dotkniętych, ale także zwiększa szanse na skuteczne leczenie samego uzależnienia. Dlatego inwestowanie w programy wsparcia dla osób współuzależnionych powinno stanowić priorytet w polskiej polityce zdrowotnej, szczególnie w kontekście rosnącej liczby różnych form uzależnień we współczesnym społeczeństwie.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.
Bibliografia
- Ministerstwo Zdrowia – Analiza świadczeń psychiatrycznych. Dostęp online: https://mpz.mz.gov.pl/
- Główny Urząd Statystyczny – Zdrowie i ochrona zdrowia 2022. Dostęp online: https://stat.gov.pl/
- Stopuzależnieniom.pl – Terapia DDA i współuzależnienia. Dostęp online: https://stopuzaleznieniom.pl/
