Wychowanie w rodzinie dysfunkcyjnej stanowi jedno z najważniejszych wyzwań współczesnej psychologii i terapii rodzinnej. Problemy te dotyczą znacznego odsetka polskich rodzin, prowadząc do specyficznych zmian w strukturze osobowości oraz zaburzeń emocjonalnych, które mogą utrzymywać się przez całe życie dorosłe.
Współczesne badania wskazują, że aż 79% dzieci i nastolatków w Polsce doświadczało przemocy lub zaniedbania w swoim życiu, co czyni ten temat niezwykle istotnym dla wszystkich osób pracujących z rodzinami oraz samych pacjentów poszukujących pomocy. Skuteczna terapia i wsparcie mogą przerwać mechanizmy międzypokoleniowego przekazywania dysfunkcji, umożliwiając zdrowszy rozwój osobowy oraz budowanie lepszych relacji w przyszłości.
Co oznacza życie w rodzinie dysfunkcyjnej i jakie są jej cechy?
Rodzina dysfunkcyjna to struktura, która nie jest w stanie spełniać swoich podstawowych funkcji wychowawczych i socjalizujących. Zgodnie z definicją funkcjonalną, dysfunkcja oznacza nieprzystosowanie systemu do pełnienia jego pierwotnie określonej roli. W przypadku rodziny jedną z najważniejszych ról jest prawidłowa socjalizacja dziecka, która przygotowuje je do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie.
Współczesne badania pokazują, że rodzina dysfunkcyjna charakteryzuje się specyficznymi wzorcami funkcjonowania. Według ekspertów, w takich środowiskach dochodzi do zaburzenia komunikacji podstawowej, która ma wpływ na wszystkie aspekty funkcjonowania rodziny, a także na rozwój dziecka i funkcjonowanie dorosłych. W rodzinach dysfunkcyjnych często występuje sztywny system zasad, negatywne emocje oraz zaburzona komunikacja.
Charakterystyczne problemy w rodzinach dysfunkcyjnych
Problemy, które doprowadzą do powstania dysfunkcjonalności, mogą pochodzić z dwóch głównych źródeł. Problemy zewnętrzne obejmują zjawiska makrostruktury społecznej, takie jak bezrobocie, kryzys gospodarczy państwa, niski poziom ekonomiczny społeczeństwa, konflikty społeczne oraz migracje. Natomiast przyczyny wewnętrzne leżą w samym środowisku rodzinnym i mogą obejmować brak umiejętności i przygotowania do opieki oraz wychowania dzieci, konflikty wewnątrz rodziny czy problemy uzależnień.
W rodzinie dysfunkcyjnej można zaobserwować różne przejawy zachowań świadczących o problemach. Najczęściej występują utrudnione, osłabione lub całkowicie zerwane więzi emocjonalne, napięta atmosfera, konflikty oraz agresja i przemoc w różnych formach. Problemy emocjonalne między członkami rodziny mogą przybierać różne formy — od osłabienia pozytywnych emocji, przez całkowitą obojętność, aż po uczucia wrogie.
Jak funkcjonuje syndrom DDD i jakie ma objawy?
Syndrom Dorosłego Dziecka z Rodziny Dysfunkcyjnej (DDD) to umowne określenie na osoby doświadczające problemów psychicznych będących konsekwencją wychowywania się w nieprawidłowo funkcjonującej rodzinie. Warto zaznaczyć, że oficjalne klasyfikacje diagnostyczne, takie jak ICD-11 czy DSM-5, nie uwzględniają syndromu DDD jako formalnej jednostki chorobowej.
Mimo braku formalnego uznania diagnostycznego, coraz liczniejsze obserwacje psychoterapeutów i lekarzy na całym świecie wskazują na pewien powtarzający się wzorzec problemów i zachowań osób z syndromem DDD. Cechy charakterystyczne, bliskie wielu osobom pochodzącym z nieprawidłowo funkcjonujących rodzin, obejmują bardzo niskie poczucie własnej wartości oraz duży poziom życiowego lęku.
Objawy i charakterystyczne cechy DDD
Osoby z syndromem DDD charakteryzuje specyficzny sposób postrzegania świata. Patrzą na otaczającą rzeczywistość oczami zranionego dziecka, wykorzystując nieświadomie w dorosłym życiu szkodliwe schematy funkcjonowania, których doświadczyły w dzieciństwie. Aby nauczyć się akceptować i wspierać samych siebie oraz dzięki temu rozwijać się, potrzebują wsparcia i akceptacji z zewnątrz.
Do charakterystycznych cech osób z syndromem DDD należą trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji z innymi ludźmi, problemy z poczuciem własnej wartości, oraz szczególny sposób radzenia sobie z emocjami. Osoby te często doświadczają trudności w wyrażaniu i kontrolowaniu swoich uczuć, które mogą być skrajne.
Syndrom DDD często dotyka ludzi sukcesu, którzy mają doskonałe maski społeczne — osiągnięcia, kariery, funkcjonalność oraz nienaganna aparycja. Jednak pod spodem kryją się lęk, poczucie niewystarczalności oraz samotność. Adaptacja do przemocy i chaosu z dzieciństwa prowadzi do bycia niewidzialnym, a osoby z syndromem DDD często robią wszystko, by nikt nie zobaczył, jak bardzo są poranione.
Jakie są przyczyny powstania rodzin dysfunkcyjnych?
Zgodnie z ekologicznym modelem Jaya Belsky'ego, można wyróżnić cztery poziomy czynników ryzyka krzywdzenia dzieci:
- indywidualny związany z dzieckiem oraz z rodzicem,
- relacyjny związany z rodziną, społeczności lokalnej i społeczeństwa
Do krzywdzenia dziecka dochodzi w wyniku interakcji między tymi różnymi czynnikami.
Czynniki indywidualne i rodzinne
Do czynników ryzyka związanych z opiekunami należą własne doświadczenia krzywdzenia w dzieciństwie, nadużywanie substancji psychoaktywnych, zaburzenia osobowości lub choroby psychiczne oraz samotne rodzicielstwo. Badania polskie wskazują na związek między doświadczaniem przez dziecko krzywdzenia a używaniem przez domownika substancji psychoaktywnych lub występowaniem wśród domowników zaburzeń psychicznych.
Spośród badanych czynników ryzyka przemocy najbardziej znaczące okazały się nadużywanie alkoholu przez domownika, choroba psychiczna domownika i używanie narkotyków przez domownika. Te czynniki stanowią najważniejsze predyktory doświadczania przemocy i zaniedbania przez dzieci w polskich rodzinach.
Zjawisko międzypokoleniowego przekazu
Międzynarodowe badania potwierdzają zjawisko międzypokoleniowego przekazu przemocy w rodzinie. Oznacza to, że osoby, które doświadczyły przemocy w dzieciństwie, częściej stosują podobne metody wobec własnych dzieci. Mechanizm ten jest szczególnie widoczny w przypadku rodzin alkoholowych, ale dotyczy również innych form dysfunkcji rodzinnych.
W rodzinach dysfunkcyjnych często dochodzi do „dziedziczenia dysfunkcji”, gdzie destrukcyjne wzorce funkcjonowania są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Aby przerwać ten mechanizm, potrzeba wypracowania skutecznych form pomocy poszczególnym członkom rodziny przy jednoczesnym uwzględnieniu systemu rodzinnego jako całości.
Metody diagnostyczne stosowane w rozpoznawaniu rodzin dysfunkcyjnych
Diagnoza rodziny dysfunkcyjnej to rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy, jego tendencji rozwojowych na podstawie objawów w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości. Celem diagnozy rodziny powinno być rozpoznanie tła dysfunkcjonalności jednostki przez analizę indywidualnych cech i warunków funkcjonowania rodziny.
Kryteria diagnostyczne
Do podjęcia diagnozy powinny skłonić następujące sytuacje: niewydolność materialna rodziny, trudne warunki mieszkaniowe, patologia społeczna w rodzinie (alkoholizm rodziców lub rodzica, występowanie innych uzależnień, zaburzenia psychiczne, przestępczość, agresja), problemy opiekuńczo-wychowawcze oraz problemy psychospołeczne.
Na tok postępowania diagnostycznego w pracy socjalnej z rodziną składają się poszczególne etapy pracy. Początkowy etap metodycznego postępowania koncentruje się na poznaniu potrzeb rodziny w oparciu o jej mocne strony (zasoby). Pierwszy podetap wiąże się z podjęciem działań zapoznających oczekiwania rodziny, a drugi to ten, w którym gromadzi się, porządkuje, analizuje informacje i opinie o rodzinie w celu właściwego rozpoznania jej sytuacji życiowej.
Narzędzia badawcze
Pośród rekomendowanych narzędzi badawczych wymienić należy wywiad (rozeznanie sytuacji), wywiad z rodziną z dziećmi, ocenę zagrożenia rozwoju dziecka, genogram rodziny, ekogram rodziny oraz ankietę umiejętności wychowawczych.
W pracy socjalnej i pedagogice społecznej można wykorzystać także specjalistyczne narzędzia diagnostyczne, takie jak Skala postaw rodzinnych M. Braun-Gałkowskiej, Identyfikacja Stylów Wychowania według M. Ryś, Test Komunikacji Zadaniowej Rodzic–Dziecko A. Frydrychowicz, Skale Postaw Rodzicielskich M. Plopy dla rodziców i dzieci czy Kwestionariusz do badania Dorosłych Dzieci z Rodzin Dysfunkcyjnych (DDRD) M. Ryś.
Jak przebiega leczenie syndromu DDD?
Najskuteczniejszą formą pomocy dla dorosłych dzieci z rodzin dysfunkcyjnych jest psychoterapia. Terapia nauczy zdrowych mechanizmów radzenia sobie, regulacji emocji czy asertywnych zachowań. Na terapii można pracować nad samooceną i budowaniem bezpiecznych relacji opartych na szacunku.
Formy terapii indywidualnej
W terapii indywidualnej odbywającej się podczas sesji terapeutyczno-rozwojowych dla osób z syndromem DDD można wydzielić trzy fazy. W pierwszej fazie uświadamia się pacjentom, jak funkcjonuje rodzina dysfunkcyjna, co spotyka dzieci, które się w niej wychowują, i jaki wpływ doświadczenia z dzieciństwa wywierają na dorosłe życie.
Kolejnym etapem jest wnikliwa praca psychoterapeutyczna. Jej problematyka jest uwarunkowana indywidualnymi potrzebami, lecz zazwyczaj dotyczy spraw związanych z rozrachunkiem z przeszłością. Dają o sobie znać doznane krzywdy oraz niezaspokojone potrzeby, a pacjenci usiłują rozprawić się z nimi z perspektywy osoby dorosłej.
Ostatnią fazą jest porządkowanie aktualnego życia. Osoby uczestniczące w terapii na tym etapie analizują różne sfery własnego funkcjonowania pod względem zadowolenia z nich, a następnie tworzą własny plan uwzględniający rozwój obszarów zadowalających oraz zmiany tych, które wymagają korekty.
Terapia grupowa i psychoterapia rodzinna
Psychoterapia DDD, zwłaszcza grupowa, to proces odzyskiwania podmiotowości. To pozwolenie sobie na słabość, na emocje, na odpoczynek. To uznanie, że przemoc emocjonalna i przemoc psychiczna zostawiły ślad, który nie był winą osoby dotkniętej tym problemem.
Osoby z syndromem DDD często nie mają własnego wzorca zdrowych relacji. W grupie można go zbudować poprzez relacje z innymi uczestnikami oraz z psychoterapeutą. W sytuacjach, w których nie trzeba spełniać żadnej roli, następuje odwrócenie schematu: zamiast dawać, uczy się brać, zamiast być niezastąpioną, można być zwyczajną i żywą.
Psychoterapia rodzinna to szczególnie wskazana forma pomocy, gdy trudne doświadczenia i cierpienie psychiczne stają się udziałem całej rodziny. Jest to forma pomocy psychologicznej, która swoim działaniem obejmuje jednocześnie całą rodzinę lub wybranych jej członków, w zależności od konkretnej sytuacji.
Aktualne statystyki dotyczące rodzin w Polsce
Według najnowszych danych GUS, liczba rodzin w Polsce systematycznie maleje. Według wstępnych wyników NSP 2021 liczba rodzin w Polsce liczyła 10 159,3 tys. i w porównaniu z wynikami spisu 2011 r. była niższa o 813,2 tys., tj. o 7,4%. W okresie międzyspisowym spadek liczby rodzin dotyczył głównie miast — w 2021 r. odnotowano spadek o 824,4 tys. (ponad 12%).
Skala problemu przemocy wobec dzieci
Według najnowszej Diagnozy przemocy wobec dzieci w Polsce 2023, większość dzieci i nastolatków (79%) doświadczyła w swoim życiu choć raz przemocy lub zaniedbania. W roku poprzedzającym badanie było to 52% respondentów. Te dane pokazują skalę problemu, z którym borykają się polskie rodziny.
Najczęściej zgłaszanymi formami przemocy były przemoc ze strony rówieśników (66%), przemoc ze strony bliskiego dorosłego (32%) oraz wykorzystanie seksualne bez kontaktu fizycznego (26%). Ponadto 23% dzieci i nastolatków było zaniedbywanych emocjonalnie, 20% doświadczało parentyfikacji, a 14% było świadkami przemocy w domu.
Alarmujące są również dane dotyczące przemocy domowej. W 2023 r. policja stwierdziła ponad 17 tys. przypadków dzieci doświadczających przemocy w rodzinie. Rok wcześniej było ich o 7 tys. mniej, co oznacza dramatyczny wzrost o ponad 40%.
Działania profilaktyczne w przeciwdziałaniu przemocy domowej
Zapobieganie przemocy w rodzinie powinno koncentrować się na trzech grupach osób: ofiarach, sprawcach i świadkach. Współczesna profilaktyka rozumiana jest jako ogół działań zmierzających do zmniejszenia prawdopodobieństwa pojawienia się niepożądanych zachowań. Najskuteczniejsze są oddziaływania całościowe, dobrze osadzone w kontekście społecznym.
Poziomy profilaktyki
Działania profilaktyczne można realizować na trzech poziomach: pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowym. Profilaktyka pierwszorzędowa skierowana jest do grup niskiego ryzyka i obejmuje szerokie, niezdiagnozowane populacje. Profilaktyka drugorzędowa adresowana jest do grup zwiększonego ryzyka, a jej celem jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji.
Profilaktyka trzeciorzędowa adresowana jest do grup wysokiego ryzyka. Ma ona na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umożliwienie powrotu do prawidłowego życia w społeczeństwie. Na tym poziomie zakłada się opracowywanie i wdrażanie procedur wspierania klientów dotkniętych przemocą, ich rodzin oraz środowiska społecznego.
Programy pomocy i wsparcia
Obecnie coraz większą uwagę zwraca się na konsekwencje dorastania w rodzinie dysfunkcyjnej, widoczne w dorosłym życiu. Tworzy się coraz więcej grup samopomocowych dla osób z syndromem DDD oraz powstaje wiele nieoficjalnych stron internetowych, które często są pierwszym krokiem do uświadomienia sobie występowania objawów tego syndromu we własnej osobowości.
Pierwszym krokiem do przemiany jest uświadomienie sobie, kim się jest i jaki wpływ na obecne życie wywarła sytuacja rodzinna. Szereg osób przez długie lata zmaga się z depresją czy lękami, sądząc, że to z nimi jest „coś nie tak”, nie dopuszczając myśli, że obecny stan rzeczy jest konsekwencją dorastania w rodzinie dysfunkcyjnej.
Popularne stają się programy oparte na „12 Krokach”, które pozwalają uporządkować sferę moralną i czerpać siłę z relacji z Absolutem oraz uczestnictwa we wspólnocie. Program ten jest receptą na poczucie braku kontroli nad własnym życiem poprzez zwrot ku duchowości i powierzenie się opiece Boga.
Życie w rodzinie dysfunkcyjnej — co warto zapamiętać?
Życie w rodzinie dysfunkcyjnej pozostawia trwałe ślady w psychice dzieci, które mogą utrzymywać się przez całe życie dorosłe. Jednak dzięki rozwojowi psychoterapii i lepszemu zrozumieniu mechanizmów funkcjonowania rodzin dysfunkcyjnych możliwe jest skuteczne leczenie i przerwanie międzypokoleniowego przekazu traumy.
Wczesne rozpoznanie problemów, odpowiednia diagnoza oraz kompleksowe leczenie obejmujące terapię indywidualną, grupową i rodzinną dają nadzieję na odzyskanie zdrowia psychicznego i budowanie lepszych relacji w przyszłości. Ważne jest również rozwijanie skutecznych programów profilaktycznych, które mogą zapobiegać powstawaniu kolejnych rodzin dysfunkcyjnych oraz wspierać osoby już dotknięte tym problemem w ich drodze ku zdrowiu i pełnowartościowemu życiu.
Bibliografia
- Policja. Przemoc w rodzinie — dane od 2012 do 2022 roku. Dostęp online: https://statystyka.policja.pl/
- Infor.pl. Ponad 61 tysięcy „Niebieskich Kart” w 2022 r. Dostęp online: https://www.infor.pl/
- Ministerstwo (MRiPS). „Niebieskie Karty” — I kwartał 2022 r. (materiał informacyjny). Dostęp online: https://www.gov.pl/
- Wojewoda Wielkopolski. Raport z realizacji zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej 2023. Dostęp online: https://www.poznan.uw.gov.pl
- UMCS Journals. Nie bij, nie krzycz… O przemocy wobec osób starszych — przegląd badań. Dostęp online: https://journals.umcs.pl/
- Uniwersytet w Białymstoku. Ochrona dzieci przed przemocą a standardy Konwencji o Prawach Dziecka. Dostęp online: https://repozytorium.uwb.edu.pl/
- Uniwersytet Śląski. Etiologia i polityka publiczna przeciwdziałania przemocy w rodzinie w Polsce. Dostęp online: https://www.journals.us.edu.pl/
- Niebieska Linia. Identyfikowanie przemocy seksualnej w przeciwdziałaniu przemocy domowej. Dostęp online: https://www.niebieskalinia.pl/
