Desensytyzacja, zwana także odwrażliwianiem, to nowoczesna i skuteczna metoda terapeutyczna, z której każdego roku korzystają miliony ludzi na całym świecie, aby przezwyciężać lęki i fobie. Procedura ta opiera się na stopniowym zmniejszaniu wrażliwości pacjenta na bodźce wywołujące niepokój – dzieje się to poprzez kontrolowaną ekspozycję na te właśnie czynniki.
W Polsce techniki desensytyzacji zyskują na popularności w leczeniu zaburzeń lękowych, które dotykają ok. 16% społeczeństwa. Procedura odwrażliwiania udowadnia wysoką skuteczność, zwłaszcza w terapii fobii specyficznych, osiągając poziom powodzenia nawet do 70%.
Co warto wiedzieć o odwrażliwianiu?
W ostatnich latach obserwujemy rosnące zapotrzebowanie na tę formę terapii. Według szacunków GUS, w 2022 roku prawie 2 miliony Polaków skorzystały z ambulatoryjnej opieki psychiatrycznej, a ok. 700 tysięcy osób zostało zdiagnozowanych z zaburzeniami nerwicowymi. Najczęściej diagnozowane w Polsce zaburzenia lękowe to: fobie specyficzne (4,3%), fobie społeczne (1,8%) oraz lęk napadowy.
Odpowiedzią na te liczby są liczne programy profilaktyczne i terapeutyczne finansowane przez Ministerstwo Zdrowia i samorządy oraz świadczenia terapeutyczne finansowane przez NFZ, gdzie desensytyzacja stanowi jedno z głównych narzędzi leczenia.
Co to jest desensytyzacja w terapii zaburzeń lękowych?
Desensytyzacja w terapii psychologicznej oznacza proces stopniowego zmniejszania intensywności reakcji lękowej na określone bodźce, dzięki systematycznej ekspozycji w kontrolowanych warunkach. Nazwa tej metody wywodzi się od łacińskich słów "de" (usunąć) oraz "sensus" (wrażliwość) – czyli odwrażliwianie.
Mechanizm działania desensytyzacji lęków i fobii
Główny mechanizm terapeutyczny desensytyzacji polega na przeciwwarunkowaniu – czyli zamianie niepożądanej reakcji lękowej na pozytywne doświadczenie relaksacji, stanu spokoju lub innych korzystnych reakcji. Terapia ta wykorzystuje zjawisko wzajemnego hamowania. Oznacza to, że nie można jednocześnie przeżywać silnego lęku oraz głębokiego relaksu. W klasyfikacji ICD-10, zaburzenia lękowe były klasyfikowane pod kodami F40–F48 („Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną”). Desensytyzacja znalazła tutaj szczególne zastosowanie w leczeniu fobii specyficznych (F40.2), fobii społecznej (F40.1) czy agorafobii (F40.0). W nowoczesnych modelach klinicznych coraz większy nacisk kładzie się na funkcjonalność i skuteczność oddziaływań terapeutycznych.
Techniki desensytyzacji w terapii lęków i fobii
W terapii lęków i fobii wykorzystuje się różnorodne techniki desensytyzacji. Każda z nich ma swoje specyficzne miejsce w leczeniu i może być dopasowana do indywidualnych potrzeb pacjenta. Systematyczna desensytyzacja, rozwinięta przez Josepha Wolpe'a, jest najczęściej stosowaną formą terapii odwrażliwiania. Procedura składa się z trzech etapów:
- treningu relaksacyjnego;
- budowania hierarchii lęków;
- stopniowej ekspozycji na czynniki lękowe (w stanie głębokiego relaksu).
Na początku pacjent uczy się relaksacji mięśni (często według Jacobsona). Następnie razem z terapeutą tworzy się tzw. hierarchię lęków, czyli listę sytuacji wywołujących lęk – od najmniej do najbardziej stresujących. Ekspozycja polega na tym, że pacjent, będąc w stanie relaksacji, wyobraża sobie kolejne, stopniowo coraz trudniejsze sytuacje z tej listy, aż przestają one wywoływać dyskomfort.
Ta technika daje bardzo dobre wyniki: skuteczność w leczeniu fobii specyficznych dochodzi nawet do 70–90%.
Ekspozycja in vivo w terapii odwrażliwiania
Ekspozycja in vivo to konfrontacja pacjenta z realnym obiektem lub sytuacją wywołującą lęk – nie w wyobraźni, lecz w naturalnych warunkach. Często osiąga jeszcze wyższą skuteczność niż ekspozycja wyobrażeniowa, szczególnie w terapii fobii specyficznych i innych zaburzeń lękowych.
Proces może przebiegać stopniowo (pacjent zaczyna od najmniej stresujących bodźców, przechodząc do coraz trudniejszych) lub intensywnie (tzw. flooding/zatapianie), jednak ta druga metoda wymaga szczególnej ostrożności i doświadczenia terapeuty.
Ekspozycja in vivo działa poprzez zjawisko habituacji, czyli stopniowego przyzwyczajania się do bodźca i wygaszania reakcji lękowej. Jest szczególnie skuteczna w leczeniu agorafobii, zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych i lęku społecznego.
EMDR – desensytyzacja i przetwarzanie ruchami gałek ocznych w terapii traumy
EMDR, czyli Eye Movement Desensitization and Reprocessing, to innowacyjna metoda powstała dla terapii traumy i zespołu stresu pourazowego (PTSD). Pacjent przetwarza traumatyczne wspomnienia podczas tzw. bilateralnej stymulacji mózgu, najczęściej śledząc ruch palca terapeuty oczami.
Takie przetwarzanie pozwala na zneutralizowanie negatywnego wpływu traumatycznych wspomnień. Metoda EMDR wyróżnia się bardzo wysoką skutecznością – zwłaszcza w terapii PTSD u dzieci i dorosłych przy udziale certyfikowanych terapeutów.
Wskazania do terapii desensytyzacji (odwrażliwiania)
Najważniejszym wskazaniem do terapii odwrażliwiania są zaburzenia lękowe, a zwłaszcza fobie specyficzne. Obejmuje to lęk przed określonymi przedmiotami, zwierzętami lub sytuacjami – takimi jak pająki (arachnofobia), zamknięte przestrzenie (klaustrofobia), wysokość (akrofobia) czy latanie samolotem. Drugim ważnym wskazaniem jest fobia społeczna, czyli lęk przed sytuacjami interpersonalnymi (publiczne wystąpienia, rozmowy z obcymi, jedzenie w towarzystwie). W Polsce dotyczy to 1,8% populacji, częściej kobiet.
Desensytyzacja w terapii zespołu stresu pourazowego (PTSD) i innych zaburzeń
PTSD, czyli zespół stresu pourazowego, to kolejne klasyczne wskazanie, szczególnie dla metody EMDR. Dotyczy pacjentów po urazach, wypadkach, doświadczeniach przemocy czy katastrof. W takich przypadkach desensytyzacja sprzyja przetworzeniu i osłabieniu siły traumatycznych wspomnień. Desensytyzacja znajduje również zastosowanie w leczeniu zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych (OCD), gdzie stosuje się ekspozycję połączoną z powstrzymaniem reakcji (pacjent doświadcza bodźca lękowego i nie wykonuje kompulsji).
Sytuacje, w których desensytyzacja nie powinna być stosowana
- pstre stany psychotyczne – ekspozycja na bodźce lękowe może pogłębić objawy i pogorszyć stan pacjenta;
- ciężkie zaburzenia osobowości (np. borderline w fazie dekompensacji);
- nieustabilizowana depresja z myślami samobójczymi – należy wstrzymać terapię do stabilizacji;
- problemy poznawcze (demencja, głębokie upośledzenie umysłowe);
- ciężkie choroby somatyczne (np. padaczka, niewydolność serca) – wymagają indywidualnej oceny.
Diagnoza zaburzeń lękowych i przygotowanie do desensytyzacji
Kluczowe znaczenie przed rozpoczęciem terapii odwrażliwiania ma dokładna diagnoza różnicowa, pozwalająca odróżnić zaburzenia lękowe od innych problemów psychicznych, które dają objawy lękowe.
- ocena funkcjonowania poznawczego pacjenta;
- identyfikacja czynników wyzwalających lęk (konkretne sytuacje, myśli, bodźce);
- ocena nasilenia objawów lękowych za pomocą standaryzowanych skal;
- wykrycie współistniejących zaburzeń psychicznych (depresja, zaburzenia osobowości, uzależnienia).
W przypadku obecności traumatycznych doświadczeń, rekomendowanym wyborem jest często EMDR zamiast klasycznej ekspozycji.
Skuteczność desensytyzacji w leczeniu fobii i lęków – dane i prognozy
- systematyczna desensytyzacja – skuteczność 70–90% w leczeniu fobii specyficznych;
- pierwsze efekty często po kilku sesjach, całościowa poprawa w ciągu 3–6 miesięcy;
- fobia społeczna – skuteczność 60–80%, poprawa funkcjonowania interpersonalnego;
- terapia EMDR w leczeniu PTSD – skuteczność 77–90%;
- poprawa utrzymuje się przez 1–2 lata po terapii.
Dr Milena Rawska, psycholog specjalizująca się w terapii behawioralnej, podkreśla: "Desensytyzacja to jedna z najskuteczniejszych metod leczenia fobii. Kluczem do sukcesu jest stopniowość i systematyczność – pacjent musi czuć się bezpiecznie podczas całego procesu terapii."
Desensytyzacja lęków i fobii jako skuteczna metoda terapii – to naprawdę ważne
Desensytyzacja to obecnie jedna z najlepiej przebadanych i najskuteczniejszych metod leczenia zaburzeń lękowych. Różnorodność technik – od klasycznej systematycznej desensytyzacji, przez ekspozycję in vivo, aż po EMDR – pozwala terapeucie na precyzyjne dopasowanie terapii do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Skuteczność sięgająca 90% w przypadku fobii specyficznych, trwałość uzyskanych efektów oraz szybkie efekty widoczne już po kilku sesjach sprawiają, że desensytyzacja jest dziś uznawana za metodę pierwszego wyboru w leczeniu wielu zaburzeń lękowych. Warunkiem sukcesu są: dokładna diagnoza, dobór właściwej techniki oraz specjalistyczne prowadzenie przez doświadczonego terapeutę.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.
Bibliografia
- Journal of Medical Education. Czy depresja może istnieć bez bólu? Dostęp online: https://www.journalsmededu.pl/
- NFZ Warszawa. Opieka psychiatryczna i leczenie uzależnień. Dostęp online: https://www.nfz-warszawa.pl
- Uniwersytet Medyczny w Białymstoku. Epidemiologia głównych zaburzeń psychicznych wśród osób w wieku produkcyjnym. Dostęp online: https://www.umb.edu.pl/
.jpg)
