Hiperfokus to intensywny stan koncentracji umysłowej, który pozwala osobie na całkowite zanurzenie się w zadaniu do tego stopnia, że przestaje ona zauważać wszystko inne wokół siebie. To zjawisko jest szczególnie charakterystyczne dla osób z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) oraz zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD). Choć hiperfokus może występować u wszystkich ludzi, to właśnie w kontekście neuroróżnorodności nabiera szczególnego znaczenia, często określany jako „supermoc" lub „przekleństwo" w zależności od kontekstu jego wystąpienia.
Czym jest hiperfokus w ADHD?
Paradoksalnie, osoby z ADHD, które mają trudności z regulacją uwagi, potrafią wykazać się niezwykłą zdolnością do hiperfokusowania.
Jak podkreśla dr Lotta Borg Skoglund, szwedzka psychiatra zajmująca się ADHD u kobiet: „Charakterystyczną cechą autyzmu są specjalne zainteresowania – tematy, które kochasz zgłębiać najbardziej, jak się da. Jeśli więc złapiesz hiperfokus, to będzie on ich dotyczył. W przypadku ADHD wydaje się, że mózg może się zainteresować niemal wszystkim”.
Brandon K. Ashinoff z Columbia University, wiodący badacz hiperfokusu, definiuje to zjawisko jako stan charakteryzujący się czterema podstawowymi cechami: jest wywoływany przez angażujące zadania, charakteryzuje się intensywną koncentracją, prowadzi do zmniejszonej percepcji bodźców niezwiązanych z zadaniem oraz poprawia wydajność wykonania zadania.
Neurobiologicznie, hiperfokus w ADHD związany jest z nieprawidłowym funkcjonowaniem układu dopaminergicznego, szczególnie w korze przedczołowej. Niedobór dopaminy wpływa na regulację uwagi i kontrolę impulsów, ale jednocześnie może prowadzić do intensywnego skupienia na zadaniach, które są szczególnie stymulujące lub nagradzające.
Hiperfokus w spektrum autyzmu (ASD) – specyfika i konsekwencje
W spektrum autyzmu hiperfokus łączy się ściśle ze specjalnymi zainteresowaniami charakterystycznymi dla tego zaburzenia. Osoby ze spektrum autyzmu wykazują tendencję do intensywnego skupiania się na określonych tematach lub czynnościach przez długie okresy.
To zjawisko może być zarówno mocną stroną – pozwalającą na rozwijanie głębokiej ekspertyzy w wybranych dziedzinach – jak i ograniczeniem w codziennym funkcjonowaniu.
Badania neurobiologiczne wskazują na hipoaktywację w korze przedczołowej, prążkowiu i płacie ciemieniowym u osób ze spektrum autyzmu podczas zadań wymagających elastyczności poznawczej, co może być związane z tendencją do hiperfokusowania.
Czym różni się hiperfokus w ADHD a spektrum autyzmu (ASD)?
Ekspercie wyróżniają istotne różnice w charakterze hiperfokusu między tymi dwoma zaburzeniami:
| Aspekt | ADHD | Spektrum autyzmu |
|---|---|---|
| Tematyka | Różnorodna, zmienna w czasie | Związana ze specjalnymi zainteresowaniami |
| Kontrola | Trudna do przewidzenia i kontrolowania | Bardziej przewidywalna, związana z rutynami |
| Czas trwania | Episodyczny, może być bardzo intensywny | Może trwać bardzo długo, nawet latami |
| Konsekwencje | Może prowadzić do zaniedbania innych obowiązków | Często pozwala na rozwijanie ekspertyzy |
Hiperfokus u osób z ADHD bywa bardzo nieregularny i może dotyczyć praktycznie każdego tematu, który „zapali” wyobraźnię. W ASD natomiast najczęściej oscyluje wokół stałych pasji, które są elementem codziennej rutyny.
Jak wygląda diagnostyka hiperfokusu w ADHD i ASD?
Hiperfokus formalnie nie jest objawem diagnostycznym w klasyfikacjach ICD-11 czy DSM-5, jednak jego obecność często towarzyszy diagnozie ADHD lub spektrum autyzmu. Pierwszym narzędziem do oceny hiperfokusu był Adult Hyperfocus Questionnaire opracowany przez zespół Priti Shah z University of Michigan.
Proces diagnostyczny obejmuje:
- szczegółowy wywiad z pacjentem i rodziną;
- obserwację zachowań w różnych kontekstach;
- zastosowanie wystandaryzowanych skal oceny;
- wykluczenie innych przyczyn problemów z uwagą.
W Polsce diagnozy ADHD stawia się w poradniach zdrowia psychicznego, gdzie pracują wykwalifikowani psychiatrzy i psycholodzy. Według danych NFZ, w 2024 roku liczba pacjentów z ADHD osiągnęła 64 090 osób, co oznacza wzrost o 100,1% w ciągu ostatnich 15 lat.
Badania neurofizjologiczne i kwestionariusze w hiperfokusie
Specjaliści wykorzystują:
- narzędzia przesiewowe, np. Adult ADHD Self-Report Scale (ASRS);
- kwestionariusze oceny hiperfokusu;
- wywiady strukturyzowane;
- badania neurofizjologiczne, jak EEG i fMRI podczas zadań wymagających koncentracji.
Jakie są przyczyny hiperfokusu w ADHD oraz ASD?
Mechanizmy hiperfokusu nie są jeszcze w pełni poznane, ale badania wskazują na kilka istotnych czynników:
- zaburzenia w funkcjonowaniu układu dopaminergicznego;
- nieprawidłowa aktywność sieci uwagi wykonawczej;
- dysfunkcja mechanizmów hamowania uwagi.
ADHD cechuje bardzo wysoki wskaźnik dziedziczności (70–80% przypadków), co mocno rzutuje na ryzyko pojawienia się hiperfokusu. W spektrum autyzmu również obserwuje się silny komponent genetyczny.
Czynniki środowiskowe i hormonalne w hiperfokusie
- stres prenatalny i perinatalny;
- wpływ środowiska rodzinnego i otoczenia społecznego;
- oddziaływanie hormonów, zwłaszcza u kobiet.
Jak wygląda leczenie hiperfokusu w ADHD i ASD?
Leczenie hiperfokusu nie dotyczy jego eliminacji, lecz nauczenia się kontroli nad tym zjawiskiem i wykorzystywania jego potencjału.
Farmakoterapia ADHD i ASD:
Najczęściej wykorzystywaną grupą leków są preparaty z metylfenidatem, które pomagają regulować poziom dopaminy w mózgu. Terapia farmakologiczna pomaga uzyskać kontrolę nad uwagą, ale zawsze powinna być łączona z oddziaływaniami psychologicznymi.
Psychoterapia hiperfokusu:
- terapia poznawczo-behawioralna (CBT);
- trening umiejętności społecznych;
- psychoedukacja pacjenta i rodziny;
- techniki mindfulness i medytacji.
Strategie organizacyjne w zarządzaniu hiperfokusem:
- tworzenie struktury dnia i precyzyjnych planów;
- ustalanie limitów czasowych dla działań;
- wykorzystanie timerów, przypomnień;
- nauka rozpoznawania sygnałów ostrzegawczych.
Jak prezentują się statystyki diagnostyczne ADHD i ASD w Polsce?
- W 2024 roku 64 090 pacjentów otrzymywało świadczenia związane z ADHD;
- 58,4% pacjentów to dzieci w wieku 0–12 lat;
- Województwo pomorskie odnotowało najwyższy wskaźnik per capita (244,4 na 100 tys. mieszkańców).
Jakie działania profilaktyczne podejmować w ADHD i ASD?
Profilaktyka w kontekście hiperfokusu wymaga szerokiej edukacji i wczesnego rozpoznania objawów neuroróżnorodności.
System ochrony zdrowia – profilaktyka ADHD, ASD
- szkolenie specjalistów w zakresie diagnostyki neuroróżnorodności;
- zwiększenie dostępności badań przesiewowych;
- rozwój specjalistycznych poradni ADHD i autyzmu.
Edukacja społeczna i wsparcie w hiperfokusie
- kampanie zwiększające świadomość społeczności;
- szkolenia dla nauczycieli i pedagogów;
- wsparcie dla rodzin osób neuroróżnorodnych.
Wczesna interwencja – klucz w ADHD, ASD i hiperfokusie
- programy rozwojowe dla dzieci z grup ryzyka;
- wsparcie rozwoju dzieci w placówkach edukacyjnych;
- terapie i interwencje dostosowane do indywidualnych potrzeb.
Eksperci o przyszłości hiperfokusu w ADHD i ASD
Szwedzka psychiatra dr Lotta Borg Skoglund podkreśla: „Nie znamy jeszcze pełnego obrazu, ale uważamy, że w grę wchodzą tu neuroprzekaźniki: dopamina i noradrenalina oraz równowaga pomiędzy nimi”. Jej badania koncentrują się szczególnie na wpływie hormonów na objawy ADHD u kobiet, co może rzucić nowe światło na mechanizmy hiperfokusu.
Brandon K. Ashinoff z Columbia University, autor fundamentalnej pracy o hiperfokusie, wskazuje na potrzebę dalszych badań: „Proponujemy, że hiperfokus to proces krytycznie ważny dla poznania, szczególnie w populacjach klinicznych, i że zasługuje na znaczące badania”.
Polscy eksperci, tacy jak dr Jarosław Jóźwiak, specjalista ADHD, ostrzegają przed niebezpieczeństwami niekontrolowanego hiperfokusu: „Hiperfokus to przekleństwo" – podkreśla, wskazując na ryzyko wypalenia zawodowego i depresji.
Hiperfokus, ADHD, spektrum autyzmu – najważniejsze informacje w pigułce
Hiperfokus stanowi fascynujące zjawisko neurobiologiczne, które łączy się ściśle z ADHD i spektrum autyzmu. Choć może być zarówno supermocą umożliwiającą osiągnięcie niezwykłych rezultatów, jak i źródłem problemów w codziennym funkcjonowaniu, właściwe zrozumienie i zarządzanie tym zjawiskiem może znacząco poprawić jakość życia osób neuroróżnorodnych.
Rosnąca liczba diagnoz w Polsce podkreśla potrzebę dalszych badań, lepszego dostępu do specjalistycznej opieki oraz edukacji społeczeństwa na temat neuroróżnorodności. Przyszłość przyniesie zapewne nowe metody diagnostyczne i terapeutyczne, które pozwolą jeszcze lepiej wykorzystać potencjał osób z hiperfokusem.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.
Bibliografia
- Frontiers in Psychology - Hyperfocus: The ADHD Superpower. Dostęp online: https://www.frontiersin.org/
- NIH - Hyperfocus: the forgotten frontier of attention. Dostęp online: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov
- Fundacja MADA - Autyzm skala. Dostęp online: https://www.mada.org.pl
.jpg)
