Szukasz Terapeuty?
Wybierz specjalistę i umów się na wizytę.
Zaburzenia osobowości – pancerz, który uwiera. Dlaczego relacje stają się polem minowym?
Osobowość to nasz stały, unikalny sposób postrzegania świata, przeżywania emocji i wchodzenia w interakcje z innymi. U większości ludzi ten system jest elastyczny – potrafimy dostosować się do sytuacji, wyciągać wnioski z konfliktów i iść na kompromis. W przypadku zaburzeń osobowości ta elastyczność zanika. Zastępuje ją sztywny, nieadaptacyjny wzorzec zachowań, który, choć często powstał jako mechanizm obronny w dzieciństwie, w dorosłym życiu staje się więzieniem.
Dlaczego osobom z zaburzeniami osobowości tak trudno zbudować trwały, bezpieczny związek? Ponieważ tam, gdzie powinna być bliskość, pojawia się lęk, a tam, gdzie potrzebne jest zaufanie – pojawia się podejrzliwość lub chęć kontroli. Dla partnera relacja taka często przypomina stąpanie po cienkim lodzie.
Czym właściwie jest zaburzenie osobowości?
Zaburzenie osobowości (ang. Personality Disorder) nie jest chwilowym kryzysem ani chorobą, którą można „złapać” jak grypę. To głęboko zakorzeniona struktura psychiczna. Według klasyfikacji DSM-5 i ICD-11, mówimy o zaburzeniu, gdy wzorce przeżywania i zachowania znacząco odbiegają od norm kulturowych, są nieelastyczne i prowadzą do cierpienia lub upośledzenia funkcjonowania.
Kluczową cechą, która utrudnia relacje, jest alloplastyczność. Oznacza to, że osoba z zaburzeniem osobowości często postrzega źródło swoich problemów na zewnątrz („To ty mnie denerwujesz”, „Świat jest zły”), a nie wewnątrz. To sprawia, że wgląd w swoje zachowanie jest utrudniony, a motywacja do terapii pojawia się zazwyczaj dopiero wtedy, gdy dojdzie do poważnego kryzysu, np. rozwodu czy utraty pracy.
Trzy światy, trzy rodzaje trudności (Wiązki A, B, C)
Psychiatria dzieli zaburzenia osobowości na trzy główne wiązki (klastry). Każda z nich sabotuje relacje w inny sposób.
Wiązka A: „Dziwaczni i ekscentryczni” (Mur nieufności)
Tutaj dominują chłód emocjonalny i podejrzliwość. Osoby z osobowością paranoiczną żyją w ciągłym przekonaniu, że partner chce je oszukać lub skrzywdzić. Każde spóźnienie czy nieodebrany telefon jest interpretowane jako dowód zdrady. Z kolei osoby z osobowością schizoidalną nie odczuwają potrzeby bliskości. Dla nich relacja jest inwazją na ich autonomię. Partner czuje się w takim związku samotny, odrzucany i niewidzialny emocjonalnie.
Wiązka B: „Dramatyczni i nieprzewidywalni” (Rollercoaster)
To grupa zaburzeń, która generuje najwięcej chaosu w relacjach. Emocje są tu skrajne, intensywne i często nieadekwatne do sytuacji.
- Osobowość z pogranicza (Borderline): Relacja opiera się na mechanizmie „przyciągania i odpychania”. Osoba z borderline panicznie boi się porzucenia, a jednocześnie lęka się „pochłonięcia” przez drugą osobę. Partner jest jednego dnia idealizowany („Jesteś miłością mojego życia”), by następnego zostać zdewaluowanym („Nienawidzę cię, jesteś jak wszyscy”).
- Osobowość narcystyczna: Związek służy tu często jako lustro, w którym narcyz może przeglądać się w swojej wspaniałości. Brakuje autentycznej empatii. Partner jest potrzebny do zaspokajania potrzeb i podziwiania, a gdy przestaje pełnić tę funkcję, może zostać zimno odrzucony. Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości mają trudność z uzznaniem odrębności i uczuć drugiej strony.
Wiązka C: „Lękowi i bojący się” (Klatka kontroli)
W tej grupie relacje są zdominowane przez strach. Osobowość unikająca pragnie miłości, ale lęk przed krytyką i odrzuceniem jest tak silny, że wycofuje się przy pierwszej oznace trudności. Osobowość zależna z kolei „wiesza się” na partnerze, oddając mu pełną kontrolę nad swoim życiem, co z czasem staje się dla drugiej strony przytłaczającym ciężarem.
Mechanizmy psychologiczne niszczące bliskość
Dlaczego, mimo szczerych chęci, te relacje tak często kończą się bólem? Odpowiadają za to konkretne, nieświadome mechanizmy obronne.
| Mechanizm | Na czym polega? | Skutek dla związku |
|---|---|---|
| Rozszczepienie (Splitting) | Widzenie świata w czarno-białych barwach. Partner jest albo aniołem, albo diabłem. | Brak stabilności. Drobny błąd partnera przekreśla całą relację w oczach osoby zaburzonej. |
| Projekcja | Przypisywanie własnych niechcianych uczuć (np. złości, zdrady) partnerowi. | Oskarżenia bez pokrycia: „To ty jesteś agresywny!”, podczas gdy to osoba zaburzona krzyczy. |
| Idealizacja i Dewaluacja | Cykl wynoszenia na piedestał i strącania z niego. | Partner czuje się zdezorientowany i ma poczucie, że nigdy nie jest „wystarczająco dobry”. |
W relacji z osobą z zaburzeniem osobowości często dochodzi do zjawiska "przeniesienia". Partner nie jest widziany jako realna osoba, ale staje się ekranem, na którym wyświetlane są niespełnione potrzeby i krzywdy z dzieciństwa (np. relacji z matką czy ojcem).
Neurobiologia i trauma – to nie jest „zły charakter”
Współczesna nauka odchodzi od oceniania moralnego na rzecz zrozumienia biologii. Badania neuroobrazowe pokazują, że u wielu osób z zaburzeniami osobowości (zwłaszcza z klastra B) występują nieprawidłowości w budowie mózgu. Ciało migdałowate (odpowiedzialne za lęk i agresję) jest nadaktywne, a kora przedczołowa (odpowiedzialna za hamowanie impulsów i empatię) działa słabiej.
Często podłożem jest również wczesnodziecięca trauma lub chroniczne unieważnienie emocjonalne. Dziecko, które uczy się, że bliskość oznacza ból lub że jego uczucia są nieważne, w dorosłości buduje „pancerz”. Ten pancerz chroni przed zranieniem, ale jednocześnie uniemożliwia prawdziwy dotyk miłości.
Czy możliwa jest zmiana?
Diagnoza zaburzenia osobowości nie jest wyrokiem dożywocia w samotności. Jest jednak sygnałem, że „domowe sposoby” i zwykłe rozmowy mogą nie wystarczyć. Zmiana wymaga głębokiej pracy terapeutycznej, której celem jest przebudowa schematów poznawczych i nauka regulacji emocji.
Najskuteczniejsze metody leczenia to:
- Terapia Schematów: Celuje bezpośrednio w niezaspokojone potrzeby z dzieciństwa i uczy „zdrowego dorosłego” opiekowania się wrażliwą częścią siebie.
- Terapia Dialektyczno-Behawioralna (DBT): Niezwykle skuteczna w nauce radzenia sobie z impulsywnością i niestabilnością emocjonalną.
- Terapia psychodynamiczna: Pozwala zrozumieć nieświadome mechanizmy i przepracować relację z obiektami znaczącymi (rodzicami), co przekłada się na uzdrowienie obecnych związków.
Dla partnerów osób z zaburzeniami osobowości kluczowe jest stawianie granic i dbanie o własny dobrostan psychiczny, często przy wsparciu psychologa. Zrozumienie, że zachowanie partnera wynika z cierpienia, a nie ze złej woli, pozwala zachować empatię, ale nie zwalnia z obowiązku chronienia siebie przed przemocą emocjonalną.
Bibliografia
- Beck, A. T., et al. Cognitive Therapy of Personality Disorders. Guilford Press. Dostęp online: guilford.com
- Millon, T. Personality Disorders in Modern Life. Wiley. Dostęp online: wiley.com
- American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5-TR). Psychiatry Online. Dostęp online: psychiatryonline.org
- Cierpiałkowska, L. Psychopatologia. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Dostęp online: scholar.com.pl