Muzykoterapia stanowi uznane narzędzie terapeutyczne, łączące sztukę z naukami medycznymi i psychologicznymi w celu poprawy funkcjonowania organizmu. To metoda wykorzystująca muzykę i jej elementy do osiągnięcia konkretnych celów zdrowotnych u osób z różnorodnymi zaburzeniami i trudnościami. Jej skuteczność została potwierdzona wieloma badaniami naukowymi, a obecnie stanowi nie tylko wspomagającą, ale i samodzielną metodę terapeutyczną stosowaną w psychiatrii, neurologii, kardiologii, chirurgii i onkologii.
Czym jest muzykoterapia i jak działa na organizm?
Muzykoterapia (ang. music therapy, łac. therapia musica) to interdyscyplinarna dziedzina nauki wykorzystująca terapeutyczny wpływ dźwięku na psychosomatyczny ustrój człowieka.
Według polskiej definicji Tadeusza Natansona, pioniera tej dyscypliny w Polsce, "muzykoterapia jest metodą postępowania wielostronnie wykorzystującą wieloraki wpływ muzyki na psychosomatyczny ustrój człowieka".
Jak działa muzykoterapia w praktyce? Mechanizmy
Mechanizm działania muzykoterapii opiera się na neurobiologicznych podstawach wpływu muzyki na mózg. Badania pokazują, że muzyka aktywuje rozległą sieć obszarów mózgowych związanych z percepcją słuchową, językową, syntaktyczną i semantyczną, a także z uwagą, pamięcią roboczą, funkcjami rytmicznymi, motorycznymi oraz emocjami.
Dociera do zmysłu słuchu i jednocześnie wpływa na cały organizm poprzez doznania kinestetyczne, zwiększając plastyczność mózgu.
Formy muzykoterapii
Współczesna muzykoterapia obejmuje dwie podstawowe formy: muzykoterapię aktywną oraz receptywną.
- Muzykoterapia aktywna angażuje pacjenta w bezpośrednie tworzenie muzyki poprzez śpiew, grę na instrumentach, ruch przy muzyce i improwizację; tego rodzaju aktywność wspiera motorykę, koordynację oraz zdolność klienta do ekspresji muzycznej;
- Muzykoterapia receptywna polega na słuchaniu muzyki przy jednoczesnej relaksacji i wizualizacji; poprzez tę metodę dochodzi do refleksji oraz pracy z trudnymi doświadczeniami i emocjami; pomimo pozornie "biernego" charakteru ekspresja fizyczna i komunikacja zachodzą wewnątrz, w przestrzeni psychiki i reakcji fizjologicznych.
Dla kogo jest muzykoterapia? Spektrum zastosowań
Neurologia i rehabilitacja neurologiczna obejmuje terapię pacjentów po udarze mózgu, z chorobą Parkinsona, Alzheimera i innymi zaburzeniami neurodegeneracyjnymi. Neurologiczna muzykoterapia (NMT) opiera się na 20 wystandaryzowanych technikach podzielonych na sensomotoryczne, logopedyczne i kognitywne.
- Psychiatria wykorzystuje muzykoterapię w leczeniu depresji, zaburzeń lękowych, schizofrenii oraz PTSD; Dr hab. Krzysztof Stachyra, prezes Polskiego Stowarzyszenia Muzykoterapeutów, podkreśla: "Za muzykoterapią kryje się muzykoterapeuta, procedury, które są zweryfikowane naukowo, przebadane, a w związku z tym bezpieczne";
- Pediatria – szczególne znaczenie muzykoterapia zyskuje w pracy z dziećmi z autyzmem, ADHD oraz innymi zaburzeniami rozwojowymi; badania pokazują poprawę w komunikacji oraz sferze poznawczej dzieci ze spektrum autyzmu;
- Geriatria – terapia muzyką pomaga seniorom z demencją, wspierając funkcje poznawcze i emocjonalne; nawet w zaawansowanych stadiach demencji osoby starsze potrafią reagować na muzykę znaną z młodości, co jest wynikiem większej odporności odpowiednich ośrodków mózgu;
- Onkologia – muzykoterapia łagodzi lęk u chorych, poprawia jakość życia pacjentów oraz wpływa korzystnie na nastrój i redukcję bólu; analiza 30 badań obejmujących 1891 pacjentów wskazuje, że muzyka istotnie łagodziła lęki względem standardowych metod.
Muzykoterapia przeznaczona jest dla każdej osoby, niezależnie od poziomu umiejętności muzycznych, stopnia niepełnosprawności czy rodzaju zaburzeń. Jedyne przeciwwskazania dotyczą osób cierpiących na epilepsję muzykogenną, czyli padaczkę, której napady wywołuje ekspozycja na muzykę lub jej elementy.
Przebieg diagnozy i kwalifikacja do muzykoterapii
Kwalifikacja do muzykoterapii nie wymaga specjalnych badań diagnostycznych i jest podobna do procedur obowiązujących w innych formach psychoterapii. To muzykoterapeuta dokonuje oceny stanu psychofizycznego uczestnika i określa gotowość do udziału w sesji. Zbyt wysoki poziom pobudzenia jest przeciwwskazaniem do stosowania technik relaksacyjnych.
Diagnostyka w muzykoterapii
Diagnoza w muzykoterapii opiera się na obserwacji reakcji pacjenta na różne elementy muzyczne oraz ocenę jego zdolności do aktywnego lub biernego uczestnictwa w zajęciach. Terapeuta bierze pod uwagę:
- stan psychofizyczny pacjenta;
- preferencje muzyczne;
- zdolność do koncentracji;
- reakcje na różne elementy muzyki (rytm, melodia, harmonia);
- możliwości komunikacyjne i ekspresyjne.
Historia i rozwój muzykoterapii w Polsce
Historia muzykoterapii w Polsce sięga lat 50. XX wieku, kiedy profesorowie Julian Aleksandrowicz, Stanisław Cwynar oraz doc. dr hab. Andrzej Szyszko-Bohusz rozpoczęli pierwsze eksperymenty z treningiem autogennym i muzyką u chorych psychosomatycznych w III Klinice Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Krakowie.
Kluczowym momentem było utworzenie w 1972 roku przez Tadeusza Natansona i Andrzeja Janickiego przy Katedrze Kompozycji i Teorii Muzyki Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej we Wrocławiu pierwszego w Polsce i jednego z pierwszych w Europie Zakładu Muzykoterapii.
Dr Andrzej Janicki, będący psychiatrą i muzykiem, prowadził pionierskie próby włączenia muzyki do lecznictwa psychiatrycznego, szczególnie w kontekście leczenia wybranych typów schizofrenii. Obecnie w Polsce działają dwa główne stowarzyszenia muzykoterapeutów: Polskie Stowarzyszenie Muzykoterapeutów z siedzibą we Wrocławiu, zrzeszające około 100 członków, oraz Stowarzyszenie Muzykoterapeutów w Lublinie. Od 2012 roku w Polsce działa system certyfikacji muzykoterapeutów.
Metody i techniki muzykoterapeutyczne
Michael Thaut wystandaryzował 20 technik neuromuzykoterapeutycznych, które dzielą się na trzy kategorie:
- Techniki sensomotoryczne: Rytmiczna Stymulacja Słuchowa (RAS), Wzmacnianie Wzorców Czuciowych (PSE), Terapeutyczne Granie na Instrumentach Muzycznych (TIMP);
- Techniki logopedyczne: Terapia Melodyczno-Intonacyjna (MIT), Muzyczna Stymulacja Mowy (MUSTIM), Rytmiczne Planowanie Mowy (RSC), Śpiewanie Terapeutyczne (TS);
- Techniki kognitywne: Muzyczny Trening Kontroli Uwagi (MACT), Muzyczny Trening Pamięci (MMT), Słuchowy Trening Percepcyjny (APT).
Jedną z kluczowych zasad muzykoterapii receptywnej jest zasada ISO. Polega ona na dopasowaniu tempa i charakteru muzyki do aktualnego stanu emocjonalnego pacjenta oraz stopniowym prowadzeniu go w kierunku pożądanego stanu, co czyni terapię efektywną i bezpieczną.
Efekty i skuteczność muzykoterapii
Badania z wykorzystaniem neuroobrazowania wykazały, że długotrwałe szkolenie muzyczne stymuluje neuroplastyczność rozwijającego się oraz dorosłego mózgu. Tworzenie muzyki stawia unikalne wymagania układowi nerwowemu, powodując sprzężenie percepcji i działania.
Muzykoterapia, szczególnie w kontekście rehabilitacji neurologicznej, jest wyjątkowo skuteczna. Przegląd 29 badań z udziałem 755 osób pokazał, że rytmiczna muzykoterapia znacząco poprawia chód u pacjentów po udarze mózgu, co przekłada się na poprawę jakości ich życia.
Metaanalizy potwierdzają, że muzykoterapia znacząco obniża objawy depresji oraz zmniejsza poziom lęku i stresu – także u pacjentów krytycznie chorych. Osoby uczestniczące regularnie w zajęciach doświadczają poprawy nastroju oraz lepszych wyników klinicznych.
Zastosowanie muzykoterapii w pediatrii
Przegląd 39 badań dotyczących muzykoterapii u dzieci z zaburzeniami neurorozwojowymi (N=1774) wykazał pozytywne efekty, szczególnie w autyzmie, niepełnosprawności intelektualnej oraz ADHD.
Sara Knapik-Szweda, muzykoterapeutka, podkreśla: "Dzięki muzykoterapii dzieci z ASD mogą poprawić swą komunikację werbalną, niewerbalną, a także sferę społeczną, poznawczą, motoryczną i emocjonalną. Zmiany w tych kwestiach po terapii są zauważalne".
Wskazania do muzykoterapii
Muzykoterapia znajduje zastosowanie w szerokim spektrum zaburzeń:
- Zaburzenia neurologiczne: stany po udarze mózgu, choroba Parkinsona, choroba Alzheimera, demencje, uszkodzenia mózgu, padaczka (poza formą muzykogenną);
- Zaburzenia psychiczne: depresja, zaburzenia lękowe, schizofrenia, PTSD, zaburzenia osobowości;
- Zaburzenia rozwojowe: autyzm, ADHD, niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia komunikacji, dysleksja;
- Inne: choroby onkologiczne, choroby serca, zespoły bólowe, zaburzenia snu, stres, wypalenie zawodowe.
Przeciwwskazania do muzykoterapii
Przeciwwskazania do muzykoterapii są nieliczne. Najważniejsze z nich to:
- epilepsja muzykogenna (napady padaczkowe wywołane muzyką);
- ostre stany psychotyczne (wymagają dużej ostrożności, ale nie są bezwzględnym przeciwwskazaniem);
- umiarkowany lub silny ból (szczególnie w przypadku aktywnych form muzykoterapii).
Klasyfikacja w ICD-10 i ICD-11
Muzykoterapia nie posiada własnego kodu w systemie ICD-10 czy ICD-11, ponieważ stanowi formę terapii, a nie jednostkę chorobową. Zaburzenia, które są leczone tą metodą, klasyfikowane są zgodnie z odpowiednimi kodami, np.:
- F84 – Całościowe zaburzenia rozwoju (autyzm);
- F90 – Zaburzenia hiperkinetyczne (ADHD);
- F32-F33 – Zaburzenia afektywne (depresja);
- G93.1 – Encefalopatia niedotlenieniowa (następstwa udaru).
Muzykoterapia w Polsce – co warto wiedzieć?
Dokładne statystyki liczby osób korzystających z muzykoterapii w Polsce nie są dostępne w danych GUS. Według Europejskiej Konfederacji Muzykoterapii, w Polsce działają dwa główne stowarzyszenia muzykoterapeutów zrzeszające łącznie około 130 członków.
Badania przeprowadzone w Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie wykazały, że w ciągu dwóch lat wykonano ponad 3600 procedur muzykoterapeutycznych, co pokazuje rosnące zapotrzebowanie na tego typu wsparcie. Działalność teatrów i instytucji muzycznych w kraju, według GUS za 2024 rok, to ponad 60,5 tys. przedstawień i koncertów z udziałem 12,2 mln widzów i słuchaczy – co choć nie dotyczy bezpośrednio terapii, dowodzi powszechności muzyki w kulturze.
Działania profilaktyczne i promocja zdrowia w ramach muzykoterapii
Muzykoterapia wykorzystywana jest także w działaniach profilaktycznych – zarówno u dzieci, jak i dorosłych. U dzieci zdrowych wspiera rozwój społeczny, komunikacyjny i poznawczy, a u dorosłych pomaga łagodzić stres, poprawia nastrój i utrzymuje zdrowie psychiczne.
Dr hab. Ludwika Konieczna-Nowak z Akademii Muzycznej w Katowicach zwraca uwagę na znaczenie muzykoterapii w pracy z dziećmi po traumach relacyjnych: "Śpiewanie cudzych piosenek może nie brzmi zbyt terapeutycznie, ale w tym kontekście potencjał jest inny. Dzieci często w ten sposób mówią, że w ich życiu było tak samo".
Michael Thaut, pionier muzykoterapii neurologicznej, zaznacza: "Badania wykazały, że neurologiczna terapia muzyką może pomóc pacjentom, którzy mają trudności z mową, poznaniem lub kontrolą motoryczną". Wskazuje także, że techniki te powinny stać się elementem standardowej opieki rehabilitacyjnej.
Wyzwania i perspektywy rozwoju w ramach muzykoterapii
Wśród głównych wyzwań rozwoju muzykoterapii w Polsce znajdują się: potrzeba większej standaryzacji kwalifikacji, zwiększenie dostępności terapii, prowadzenie większej liczby badań naukowych i lepsza integracja z systemem opieki zdrowotnej. Krzysztof Stachyra wskazuje: "Muzykoterapia jest coraz bardziej popularna w Polsce. Pomimo ponad 40 lat rozwoju muzykoterapii w Polsce wciąż jest wiele do zrobienia".
Muzykoterapia to naukowo udokumentowana metoda terapeutyczna o niezwykle szerokim spektrum zastosowań – od neurologii, przez psychiatrię, po pediatrię i geriatrię. Jej skuteczność została udowodniona w licznych badaniach klinicznych, a mechanizmy działania coraz lepiej poznawane są dzięki współczesnej neurobiologii.
W Polsce obserwujemy dynamiczny rozwój tej dziedziny, choć wciąż wymaga ona dalszej standaryzacji i poszerzania dostępności. Muzykoterapia to holistyczne podejście do zdrowia, łączące korzyści artystyczne z terapeutycznymi, oferując pacjentom efektywną i przyjemną formę terapii wspierającej zdrowie.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.
Bibliografia
- Czasopismo Neurologia Dziecięca. Muzykoterapia jako metoda wspomagająca rehabilitację pacjentów z mózgowym porażeniem dziecięcym. Dostęp online: https://neurologia-dziecieca.pl
- PAP Zdrowie. Muzykoterapia – od ciszy do dźwięku. Dostęp online: https://zdrowie.pap.pl/
