Schizofrenia

Schizofrenia to przewlekłe, poważne zaburzenie psychotyczne, które w istotny sposób wpływa na myślenie, spostrzeganie, emocje i zachowanie człowieka. Szacuje się, że dotyka od 0,5 do 1% populacji ogólnej – w Polsce żyje z nią około 385 000 osób, a na świecie ponad 23,6 mln chorych.

Choroba ta niesie ze sobą ogromne obciążenie zdrowotne, społeczne i ekonomiczne, wymaga wszechstronnej diagnostyki, długoterminowego leczenia oraz szeroko zakrojonych działań profilaktycznych i psychoedukacyjnych. Wczesne rozpoznanie i odpowiednia opieka mogą znacząco poprawić jakość życia pacjentów oraz ich rodzin.

Co to jest schizofrenia?

Schizofrenia to złożone zaburzenie psychotyczne, w którym występują objawy pozytywne (takie jak omamy czy urojenia), negatywne (np. apatia, spłycenie afektu) oraz dezorganizacja myślenia i zachowania. Choroba przebiega najczęściej z okresami zaostrzeń i remisji, a jej początek przypada zwykle na okres adolescencji lub wczesnej dorosłości, między 15. a 30. rokiem życia. Schizofrenia istotnie zaburza funkcjonowanie społeczne, zawodowe i rodzinne, prowadząc często do wykluczenia społecznego.

W międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-10 choroba kodowana jest jako F20.x, natomiast w ICD-11 podstawowy kod to 6A20:

• ICD-10:
  • F20.0 schizofrenia paranoidalna;
  • F20.1 schizofrenia hebefreniczna;
  • F20.2 schizofrenia katatoniczna;
  • F20.3 schizofrenia niezróżnicowana;
  • F20.5 schizofrenia rezydualna;
  • F20.6 schizofrenia prosta;
  • F20.8 inne postacie;
  • F20.9 schizofrenia nieokreślona.
• ICD-11:
  • 6A20.0 pierwszy epizod;
  • 6A20.1 wielokrotne epizody;
  • 6A20.2 ciągła;
  • 6A20.Z nieokreślona.

Schizophrenia (ang. schizophrenia; łac. schizophrenia) to choroba o charakterze epizodycznym, z remisjami i zaostrzeniami, przebiegająca przewlekle. Każdy przypadek może mieć odmienny przebieg i stopień nasilenia objawów, co wymaga indywidualnego podejścia terapeutycznego.

Przyczyny i czynniki ryzyka w związku ze schizofrenią

Etiologia schizofrenii jest złożona i opiera się na interakcji czynników genetycznych oraz środowiskowych. Współczesna psychiatria podkreśla, że nie istnieje jeden uniwersalny czynnik wywołujący chorobę – jest to raczej efekt nakładania się wielu predyspozycji i okoliczności.

Do głównych czynników genetycznych należą:

• dziedziczne warianty w genach dopaminowych i układu dopełniacza;
• rodzinne obciążenie psychozami;
• obecność mutacji w określonych loci chromosomalnych.

Czynniki środowiskowe, które zwiększają ryzyko rozwoju schizofrenii, to m.in.:

• środowisko miejskie (ryzyko zachorowania dwukrotnie wyższe niż na terenach wiejskich);
• wczesne urazy psychiczne, przewlekły stres w dzieciństwie;
• używanie konopi indyjskich (2–4 razy wyższe ryzyko psychozy);
• czynniki perinatalne, takie jak niedożywienie matki w ciąży, infekcje prenatalne, powikłania okołoporodowe;
• ekspozycja na czynniki środowiskowe, np. zanieczyszczenie powietrza, izolacja społeczna.

Warto pamiętać, że żaden z powyższych czynników nie jest warunkiem koniecznym ani wystarczającym do rozwoju schizofrenii – choroba pojawia się w wyniku złożonej interakcji wielu elementów.

„Pacjenci coraz bardziej wymagają od nas nowoczesnych terapii, które pozwolą im spełniać role życiowe jak edukacja czy praca” – dr n. med. Iwona Patejuk-Mazurek, Kierownik Centrum Zdrowia Psychicznego w Pruszkowie.

Objawy schizofrenii

Objawy schizofrenii są różnorodne i mogą się zmieniać w czasie. Dzieli się je na trzy główne grupy, każda z nich wpływa na inne aspekty funkcjonowania chorego.

Objawy pozytywne

Do objawów pozytywnych zalicza się:

• omamy słuchowe i wzrokowe;
• urojenia prześladowcze, wielkościowe, wpływu;
• myślenie nadwartościowe;
• zaburzenia postrzegania rzeczywistości.

Objawy te są najbardziej charakterystyczne dla ostrych faz choroby i często prowadzą do hospitalizacji. Omamy słuchowe, polegające na słyszeniu głosów nieistniejących osób, są najczęstszym objawem pozytywnym. Urojenia mogą przybierać różnorodną formę, od przekonania o byciu prześladowanym po poczucie posiadania nadzwyczajnych mocy.

Objawy negatywne

Objawy negatywne to:

• spłycenie afektu (ograniczenie ekspresji emocji);
• alogia (ubożenie mowy, trudności w formułowaniu myśli);
• apatia, wycofanie społeczne;
• anhedonia (utrata zdolności przeżywania przyjemności);
• brak inicjatywy, trudności w podejmowaniu decyzji.

Objawy te często utrzymują się przewlekle, nawet w okresach remisji. Mają największy wpływ na codzienne funkcjonowanie, prowadząc do izolacji społecznej, trudności w pracy i relacjach rodzinnych.

Dezorganizacja

Dezorganizacja obejmuje:

• chaotyczną, rozkojarzoną mowę;
• nieskoordynowane lub nietypowe zachowania;
• brak spójności myśli i działań;
• trudności w planowaniu i realizacji codziennych czynności.

Dezorganizacja może prowadzić do poważnych problemów w życiu codziennym, uniemożliwiając samodzielne funkcjonowanie.

Objawy schizofrenii muszą utrzymywać się co najmniej 1 miesiąc (według ICD-11) lub 6 miesięcy (wg DSM-5), aby można było postawić rozpoznanie. W praktyce klinicznej podkreśla się również znaczenie obserwacji zmian funkcjonowania społecznego i zawodowego.

Diagnostyka schizofrenii – jak rozpoznać chorobę?

Rozpoznanie schizofrenii jest procesem złożonym, wymagającym wieloetapowej oceny. Opiera się na:

• szczegółowym wywiadzie psychiatrycznym obejmującym historię życia, przebieg objawów oraz funkcjonowanie społeczne;
• obserwacji klinicznej zachowania pacjenta;
• wykluczeniu przyczyn organicznych (np. guzów mózgu, chorób metabolicznych, zatrucia substancjami psychoaktywnymi) poprzez badania obrazowe (MRI, TK) oraz laboratoryjne;
• spełnieniu kryteriów ICD-11: obecność co najmniej 2 spośród 8 objawów, w tym przynajmniej jednego rdzeniowego (omamy, urojenia lub zaburzenia myślenia).

Diagnostyka różnicowa obejmuje również wykluczenie innych zaburzeń psychotycznych, zaburzeń afektywnych, otępienia oraz zaburzeń osobowości. Współczesne standardy zalecają także ocenę funkcjonowania poznawczego oraz jakości życia pacjenta.

Leczenie schizofrenii w praktyce

Leczenie schizofrenii jest kompleksowe i długoterminowe. Wymaga indywidualnego podejścia oraz współpracy wielu specjalistów – psychiatry, psychologa, terapeuty środowiskowego i pracownika socjalnego.

Farmakoterapia

Podstawą leczenia są leki przeciwpsychotyczne, głównie II generacji (atypowe), takie jak:

• risperidon;
• olanzapina;
• kwetiapina;
• arypiprazol;
• klozapina (w opornych przypadkach).

Stosuje się także leki w postaci depot (długodziałające iniekcje), które poprawiają regularność przyjmowania leków i zmniejszają ryzyko nawrotów. Dobór leku zależy od profilu objawów, tolerancji oraz indywidualnych preferencji pacjenta.

Interwencje psychospołeczne w kontekście schizofrenii

Leczenie farmakologiczne powinno być zawsze uzupełnione o interwencje psychospołeczne, takie jak:

• psychoedukacja pacjenta i rodziny – zwiększa świadomość choroby, poprawia współpracę w leczeniu;
• terapia poznawczo-behawioralna (CBT) – pomaga w radzeniu sobie z objawami, poprawia funkcjonowanie społeczne;
• treningi umiejętności społecznych – ułatwiają powrót do pracy, szkoły, życia rodzinnego;
• wsparcie rehabilitacyjne i integracja zawodowa – programy aktywizacji zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej.

Ważnym elementem jest także wsparcie rodzin i opiekunów, którzy odgrywają kluczową rolę w procesie zdrowienia.

Inne metody leczenia schizofrenii – jakie warto znać?

W ciężkich, opornych na leczenie epizodach stosuje się elektrowstrząsy (ECT), które mogą przynieść szybką poprawę w stanach zagrożenia życia lub nasilonej katatonii. Coraz większą popularność zyskują także nowoczesne metody, takie jak Otwarty Dialog, które angażują całe otoczenie społeczne pacjenta.

W Polsce około 80% pacjentów leczonych jest ambulatoryjnie, a 20% wymaga hospitalizacji. Średnia długość pobytu w szpitalu wynosi 43 dni, choć w przypadkach przewlekłych może być znacznie dłuższa.

Zapobieganie i profilaktyka schizofrenii

Zapobieganie schizofrenii i jej nawrotom wymaga działań na wielu poziomach:

• wczesna interwencja w psychozy (Early Intervention in Psychosis – EIP) – szybkie rozpoznanie i leczenie pierwszych objawów znacznie poprawia rokowania i zmniejsza ryzyko przewlekłości;
• szeroka edukacja społeczna – kampanie informacyjne, działania w szkołach i środowiskach lokalnych mają na celu redukcję stygmatyzacji i zwiększenie świadomości społecznej;
• ograniczenie używek, zwłaszcza konopi indyjskich – profilaktyka uzależnień to ważny element zapobiegania pierwszym epizodom psychotycznym;
• wsparcie rodzin i opiekunów – programy psychoedukacyjne, grupy wsparcia;
• promowanie zdrowego stylu życia – aktywność fizyczna, prawidłowe odżywianie, zarządzanie stresem.

Wczesna interwencja, edukacja i wsparcie środowiskowe mogą znacząco zmniejszyć ryzyko nawrotów i poprawić jakość życia pacjentów.

Dane statystyczne na temat schizofrenii

Statystyki dotyczące schizofrenii pozwalają lepiej zrozumieć skalę problemu oraz ocenić efektywność systemu opieki zdrowotnej. Warto przy tym pamiętać, że liczby te nie oddają w pełni cierpienia i wyzwań, z jakimi mierzą się pacjenci i ich rodziny.

Polska (2009–2018) w obliczu schizofrenii

W Polsce obserwuje się stopniowy wzrost liczby pacjentów leczonych z powodu schizofrenii, przy jednoczesnym spadku liczby hospitalizacji i wydłużeniu średniego czasu pobytu w szpitalu.

W 2024 r. szacuje się, że liczba osób żyjących ze schizofrenią w Polsce wynosi około 385 000, co stanowi wyzwanie dla systemu ochrony zdrowia i polityki społecznej.

Obserwuje się także wzrost liczby pacjentów leczonych ambulatoryjnie, co świadczy o poprawie dostępności do opieki środowiskowej i zmniejszeniu stygmatyzacji leczenia psychiatrycznego.

Świat (1990–2019) a schizofrenia

Globalne dane wskazują na istotny wzrost liczby przypadków schizofrenii oraz związanych z nią kosztów społecznych i zdrowotnych.

Globalna prewalencja i lata życia skorygowane o niepełnosprawność (DALYs) wzrosły o 65% od 1990 r., a incydencja o 37%. Dane te odzwierciedlają nie tylko rzeczywisty wzrost zachorowań, ale także poprawę wykrywalności i diagnostyki.

Wskaźnik DALY (Disability-Adjusted Life Years) podkreśla, jak duże obciążenie niesie schizofrenia – zarówno dla samych chorych, jak i dla społeczeństwa. Obejmuje on lata utracone z powodu przedwczesnej śmierci oraz lata przeżyte z niepełnosprawnością.

Najnowsze badania i prognozy

W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny rozwój badań nad schizofrenią, zarówno w zakresie etiologii, jak i leczenia. Badania Global Burden of Disease wskazują na:

• znaczny wzrost prewalencji i DALYs o 65% w latach 1990–2019;
• poprawę Quality of Care Index o 13,5% przy nasilających się nierównościach między regionami i płciami;
• rosnące obciążenie w krajach o niskim SDI (Socio-Demographic Index), co podkreśla potrzebę wzmocnienia wczesnej diagnostyki i dostępu do leczenia.

Nowoczesne terapie koncentrują się na leczeniu objawów negatywnych i poprawie funkcjonowania społecznego. Trwają badania nad nowymi lekami, terapiami biologicznymi oraz metodami neuromodulacji. Coraz większy nacisk kładzie się na personalizację leczenia oraz wsparcie środowiskowe.

Eksperci podkreślają konieczność rozwoju opieki środowiskowej, wczesnej interwencji i walki ze stygmatyzacją. Jak zauważa prof. Anna Brzezińska z Uniwersytetu Warszawskiego:

„Schizofrenia jest wynikiem interakcji genotyp–środowisko, co czyni ją wyzwaniem dla medycyny spersonalizowanej”.

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.

Bibliografia

• Anczewska M. et al. (2022). Analysis of psychiatric services for patients with schizophrenia 2009–2018. Psychiatria Polska, 56(4), 729–749. Dostęp online: https://www.psychiatriapolska.pl
• Global Burden of Disease. (2023). Incidence, prevalence, and global burden of schizophrenia. Nature, 615, 123–131. Dostęp online: https://www.nature.com
• World Health Organization. (2022). Schizophrenia. Fact sheet. Dostęp online: https://www.who.int
• Mp.pl. (2016). Na schizofrenię choruje prawie 400 tys. Polaków. Dostęp online: https://www.mp.pl
• Same K. et al. (2024). Global Burden and Quality of Care Index for Schizophrenia. Schizophrenia Bulletin, 50(5), 1083–1093. Dostęp online: https://academic.oup.com