Psychoza (z greckiego psyche – dusza, osis – szaleństwo; ang. psychosis) to jedno z najpoważniejszych zaburzeń w psychiatrii, prowadzące do głębokiego zaburzenia kontaktu z rzeczywistością. Objawia się dezorganizacją myślenia, postrzegania i zachowania, znacząco wpływając na codzienne funkcjonowanie osoby chorej oraz jej otoczenia.
Zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób ICD-10 (F20-F29) oraz nowszą ICD-11 („schizofrenia i inne pierwotne zaburzenia psychotyczne”), psychoza obejmuje wiele jednostek chorobowych. W DSM-5 wyróżnia się „zaburzenia należące do spektrum schizofrenii i inne zaburzenia psychotyczne”.
Istota psychozy – gdy granica rzeczywistości się zaciera
Dr hab. Sławomir Murawiec, psychiatra z Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, podkreśla: „właściwie leczona choroba może przebiegać zupełnie bezobjawowo”.
Oznacza to, że przy odpowiedniej terapii możliwe jest skuteczne kontrolowanie objawów psychotycznych. Psychoza nie jest jedną chorobą, lecz zespołem objawów, które mogą występować w różnych zaburzeniach. Najważniejsze mechanizmy obejmują zaburzenia percepcji, myślenia i oceny rzeczywistości, prowadząc do sytuacji, w której osoba chora nie odróżnia prawdziwych doświadczeń od tych wytworzonych przez chorobę.
Charakterystyczne objawy psychozy
Objawy psychotyczne dzieli się na kilka głównych kategorii, które często współwystępują:
- urojenia prześladowcze, wielkościowe, odnoszące, kontroli;
- halucynacje słuchowe, wzrokowe, dotykowe, smakowe, węchowe;
- spłycenie afektu;
- alogia (ograniczenie mowy);
- awolicja (brak motywacji);
- anhedonia (niezdolność do odczuwania przyjemności);
- wycofanie społeczne;
- zaburzenia myślenia i mowy (niespójność, wielowątkowość);
- nielogiczne, nieadekwatne zachowania;
- reakcje emocjonalne nieproporcjonalne do sytuacji.
Aby rozpoznać psychozę, wymagane jest utrzymywanie się co najmniej dwóch z powyższych objawów przez minimum miesiąc.
Przyczyny rozwoju psychozy
Prof. Katarzyna Prot-Klinger zwraca uwagę na wieloczynnikowy charakter rozwoju psychozy. Współczesny model biopsychospołeczny zakłada współdziałanie czynników biologicznych, środowiskowych i psychologicznych.
Czynniki biologiczne:
- genetyczne predyspozycje (ryzyko schizofrenii do 10% u dzieci chorego rodzica);
- wiek ojca powyżej 40 lat (zwiększone ryzyko mutacji);
- zaburzenia neurochemiczne (głównie układ dopaminergiczny, ale także cholinergiczny – nowy lek Cobenfy/ksanomelina).
Czynniki środowiskowe i psychologiczne:
- doświadczenia traumatyczne, zwłaszcza w dzieciństwie (związek z objawami dysocjacyjnymi);
- stres społeczny (urbanizacja, migracja, wykluczenie, dyskryminacja);
- używanie substancji psychoaktywnych (np. marihuana podwaja ryzyko psychozy, substancje halucynogenne – 21-krotny wzrost ryzyka).
Grupy ryzyka i czynniki demograficzne
Dr hab. Sławomir Murawiec podkreśla różnice płciowe – u mężczyzn schizofrenia ujawnia się zwykle po 20. roku życia, u kobiet w okolicach trzydziestki.
| Czynnik | Opis/Statystyka |
|---|---|
| Wiek pierwszych objawów | Mężczyźni: 15–25 lat; Kobiety: 25–35 lat |
| Ryzyko po pierwszej ciąży | Ok. 0,2% w ciągu 4 tygodni poporodowych |
| Obciążenie rodzinne | 10% ryzyka u dzieci rodzica z psychozą |
| Autoimmunologiczne choroby tarczycy | 19% kobiet z psychozą poporodową |
| Używanie marihuany | 2x wyższe ryzyko przejścia w psychozę |
| Substancje halucynogenne | 21x wzrost ryzyka zaburzeń psychotycznych |
Jak rozwija się psychoza? Od pierwszych sygnałów do pełnego obrazu
Objawy prodromalne pojawiają się zazwyczaj między 15. a 25. rokiem życia, często na długo przed pełnoobjawową psychozą.
Wczesne sygnały ostrzegawcze:
- wycofanie społeczne i pogorszenie funkcjonowania;
- problemy z koncentracją i logicznym myśleniem;
- nadmierna podejrzliwość;
- zaniedbanie higieny osobistej;
- dziwaczne fantazje i przekonania.
Prof. Katarzyna Prot-Klinger podkreśla, że bardzo wczesna interwencja psychologiczna może sprawić, że farmakoterapia nie będzie konieczna. Niestety, psychoza rozpoznawana jest najczęściej dopiero w fazie ostrej.
Diagnostyka i klasyfikacja psychozy
Rozpoznanie psychozy wymaga szczegółowej oceny psychiatrycznej, uwzględniającej kryteria międzynarodowe. Poniższa tabela podsumowuje podstawowe klasyfikacje:
| Klasyfikacja | Kategoria | Kod | Opis |
|---|---|---|---|
| ICD-10 | Schizofrenia | F20 | Podstawowa kategoria zaburzeń psychotycznych |
| ICD-10 | Zaburzenia urojeniowe | F22 | Izolowane systemy urojeń |
| ICD-10 | Ostre zaburzenia psychotyczne | F23 | Przemijające epizody |
| ICD-11 | Schizofrenia i inne pierwotne zaburzenia | 6A20-6A2Z | Nowa kategoryzacja |
| DSM-5 | Spektrum schizofrenii | 295.90 | Wymiarowe podejście do objawów |
Współczesne podejście do leczenia
Leczenie psychozy opiera się na kompleksowym modelu łączącym farmakoterapię z oddziaływaniami psychospołecznymi.
Farmakoterapia:
- leki pierwszej generacji (haloperidol, flupentiksol) – skuteczne w objawach wytwórczych, ale wysokie ryzyko objawów pozapiramidowych;
- leki drugiej generacji (olanzapina, kwetiapina, aripiprazol) – lepszy profil bezpieczeństwa, działają także na objawy negatywne i poznawcze;
- nowość 2024 roku: ksanomelina (Cobenfy) – pierwszy lek działający na receptory cholinergiczne.
Psychoterapia:
- terapia poznawczo-behawioralna (CBT) skoncentrowana na traumie;
- EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing);
- terapia oparta na teorii przywiązania.
Sytuacja w Polsce – dane epidemiologiczne
W Polsce problematyka zaburzeń psychicznych, w tym schizofrenii, pozostaje jednym z największych wyzwań dla systemu opieki zdrowotnej i społecznej. Pomimo znacznej liczby pacjentów objętych leczeniem (ponad 160 tysięcy osób), aż 95% z nich korzysta wyłącznie z tradycyjnego modelu terapii, który często nie zapewnia kompleksowego wsparcia – ani psychiatrycznego, ani psychospołecznego.
Według danych NFZ i badania EZOP II:
- ok. 160 854 pacjentów leczonych z powodu zaburzeń ze spektrum schizofrenii;
- ponad 95% pacjentów korzysta z modelu tradycyjnego, niecałe 5% z modelu kompleksowego;
- średnia hospitalizacja wynosi 43 dni;
- 80% osób z poważnymi zaburzeniami nie pracuje zawodowo;
- 26,46% Polaków doświadczyło w życiu przynajmniej jednego zaburzenia psychicznego.
Aż 80% osób z poważnymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak schizofrenia, pozostaje poza rynkiem pracy, co pogłębia ich izolację i wykluczenie społeczne.
| Wskaźnik | Wartość (Polska) |
|---|---|
| Liczba pacjentów ze schizofrenią | 160 854 |
| Udział leczenia tradycyjnego | >95% |
| Udział leczenia kompleksowego | <5% |
| Średnia długość hospitalizacji | 43 dni |
| Bezrobocie wśród osób z psychozą | 80% |
| Odsetek osób z zaburzeniami psychicznymi | 26,46% |
Aż 26,46% Polaków doświadczyło przynajmniej jednego zaburzenia psychicznego w swoim życiu, co potwierdza, że zdrowie psychiczne to nie margines, lecz powszechny problem społeczny, który wymaga systemowych i nowoczesnych rozwiązań.
Profilaktyka i przyszłość leczenia
Działania prewencyjne obejmują ograniczenie ekspozycji na traumy wczesnodziecięce, edukację o szkodliwości substancji psychoaktywnych, wczesną identyfikację stanów wysokiego ryzyka oraz szybki dostęp do interwencji psychologicznej.
Wprowadzenie Centrów Zdrowia Psychicznego w Polsce przynosi pozytywne efekty – wzrasta liczba porad ambulatoryjnych i środowiskowych, a spada liczba i długość hospitalizacji. Obecne badania koncentrują się na nowych mechanizmach działania leków (receptory cholinergiczne), roli traumy i dysocjacji w psychozie oraz terapiach opartych na teorii przywiązania. Rozwija się też personalizowana medycyna w psychiatrii.
Podsumowanie
Psychoza, mimo swojej złożoności, nie przekreśla szans na normalne życie. Nowoczesna psychiatria oferuje skuteczne metody leczenia, łącząc farmakoterapię, psychoterapię i wsparcie psychospołeczne. Wczesne rozpoznanie i interwencja znacząco poprawiają rokowanie. Przełamanie stygmatyzacji oraz zapewnienie dostępu do kompleksowej opieki psychiatrycznej pozostaje najważniejszym wyzwaniem na przyszłość.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.
Bibliografia
- Murawiec, S. (2012). O co pytają pacjenci po przebytej psychozie: pytania do eksperta na forum internetowym portalu TacyJakJa. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa. Dostęp online: http://tacyjakja.pl/
- Prot-Klinger, K. (2016). Difficulties in diagnosing psychotic patients with traumatic experiences. Psychosis: Psychological, Social and Integrative Approaches, 8, 260-269. Dostęp online: https://www.aps.edu.pl/
- WHO (2022). ICD-11 for Mortality and Morbidity Statistics. Schizofrenia i inne pierwotne zaburzenia psychotyczne. Dostęp online: https://www.cihi.ca