Dysmorfofobia

Dysmorfofobia (ang. Body Dysmorphic Disorder, BDD) to zaburzenie psychiczne polegające na natrętnej koncentracji na rzekomych lub minimalnych „wadach” wyglądu, która prowadzi do silnego cierpienia i upośledzenia funkcjonowania. W populacji ogólnej dotyczy szacunkowo około 1,7–2,9% osób, a w poradniach dermatologicznych i chirurgii estetycznej występuje znacznie częściej.

Choroba zwykle zaczyna się w okresie dorastania, ma tendencję do przewlekłego przebiegu i często współistnieje z depresją oraz lękiem. Skuteczne leczenie wymaga specyficznej dla BDD terapii poznawczo-behawioralnej oraz odpowiednio dobranych leków z grupy SSRI – interwencje kosmetyczne nie są zalecane.

Czym jest dysmorfofobia i kogo dotyczy?

Dysmorfofobia to utrwalone, natrętne przekonanie o niedoskonałościach wyglądu, które dla innych są niewidoczne lub błahe, połączone z powtarzalnymi czynnościami (np. przeglądanie się w lustrach, kamuflowanie, porównywanie się) oraz wyraźnym cierpieniem lub pogorszeniem funkcjonowania społecznego, rodzinnego czy zawodowego. Współczesne klasyfikacje umieszczają BDD w grupie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych i pokrewnych. Zdecydowana większość osób nie ujawnia spontanicznie objawów z powodu wstydu lub obawy przed niezrozumieniem przez otoczenie.

„BDD jest bardziej powszechne niż OCD, z częstością punktową bliską 2%–3% populacji ogólnej.”

— Katharine A. Phillips, MD.

Jakie są przyczyny dysmorfofobii?

Etiologia BDD jest wieloczynnikowa i obejmuje wzajemnie nakładające się czynniki biologiczne, psychologiczne i środowiskowe. Dla pacjentów i ich bliskich ważne jest rozumienie, że nie jest to „przesada” ani „próżność”, lecz zaburzenie utrzymywane przez specyficzne mechanizmy poznawcze i behawioralne oraz nieadaptacyjne strategie regulacji emocji.

Do najlepiej opisanych mechanizmów należą:

• utrwalone zniekształcenia poznawcze przetwarzania informacji wyglądu (np. selektywna uwaga na „wady”; perfekcjonizm);
• zachowania bezpieczeństwa i unikanie (np. kamuflowanie, ciągłe poprawianie wyglądu), które krótkoterminowo redukują lęk, ale podtrzymują problem;
• wczesne doświadczenia społeczne (np. ośmieszanie wyglądu), sprzyjające uogólnionej nadwrażliwości na ocenę;
• współchorobowość i podatność biologiczna (np. rodzinne występowanie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych), co może sugerować wspólne podłoże podatności.

Jak rozpoznaje się dysmorfofobię?

Rozpoznanie opiera się na obrazie klinicznym, rzetelnym wywiadzie i analizie funkcjonowania. Zawsze należy ocenić stopień cierpienia oraz ryzyko samouszkodzeń i myśli samobójczych. Kluczowe elementy badania obejmują: obecność uporczywej koncentracji na wyglądzie (co najmniej godzinę dziennie), występowanie powtarzalnych czynności związanych z wyglądem i wyraźne upośledzenie funkcjonowania. Ważne jest odróżnienie BDD od zaburzeń odżywiania (gdy głównym tematem jest masa ciała/tłuszcz) i od „typowego” niezadowolenia z wyglądu.

„Pierwszą linią psychoterapii jest terapia poznawczo-behawioralna dostosowana do specyfiki BDD.”

— Katharine A. Phillips, MD.

W praktyce klinicznej korzysta się ze standaryzowanych narzędzi oceny nasilenia objawów (np. skale dedykowane BDD), jednak decyzja diagnostyczna pozostaje domeną doświadczonego klinicysty.

Jakie objawy mogą wskazywać na dysmorfofobię?

BDD może obejmować dowolny obszar ciała (najczęściej skóra twarzy, włosy, nos), a u części osób występuje specyfikator „z dysmorfią mięśniową” (przekonanie o zbyt małej masie/definicji mięśni). Objawy zwykle nasilają się w sytuacjach społecznych i w kontekście ekspozycji na bodźce wizualne (lustra, aparat w telefonie, wideorozmowy), prowadząc do unikania, spóźnień, absencji lub izolacji.

Do często zgłaszanych objawów należą:

• wielogodzinne przeglądanie się i/lub kontrolowanie wyglądu;
• porównywanie się z innymi, przeglądanie zdjęć, sprawdzanie „symetrii”;
• nadmierne kamuflowanie (makijaż, fryzura, ubranie, odpowiednie ustawianie ciała);
• ciągłe poszukiwanie zapewnień i/lub powtarzane zabiegi pielęgnacyjne;
• wyciskanie zmian skórnych, manipulacje przy skórze;
• unikanie zdjęć, spotkań, szkół/pracy, relacji;
• długotrwałe lub planowane interwencje kosmetyczne mimo braku poprawy stanu psychicznego.

W zaawansowanych postaciach może pojawić się brak wglądu (przekonanie o „prawdziwości” defektu) oraz myśli i zachowania samobójcze. Wymaga to pilnej oceny bezpieczeństwa i ewentualnej intensyfikacji leczenia.

Jak wygląda leczenie dysmorfofobii?

Skuteczne leczenie BDD opiera się na dwóch filarach: psychoterapii oraz farmakoterapii. Ważne, aby interwencje były dostosowane do specyfiki BDD, a nie „kopią” protokołów dla OCD lub zaburzeń lękowych.

W praktyce klinicznej stosuje się:

• terapię poznawczo-behawioralną ukierunkowaną na BDD (praca nad zniekształceniami poznawczymi, ekspozycja z powstrzymaniem reakcji, praca z lustrami i obrazem ciała; elementy uważności i treningu uwagi);
• farmakoterapię SSRI w dawkach i czasie trwania większych niż w leczeniu depresji; w razie częściowej odpowiedzi – strategie augmentacji zgodnie z doświadczeniem klinicznym;
• pracę z rodziną/opiekunami (ograniczanie dostarczania zapewnień, wspieranie ekspozycji, psychoedukacja);
• plan bezpieczeństwa i monitorowanie ryzyka (szczególnie w okresach nasilenia objawów, po nieudanych interwencjach kosmetycznych lub przy braku wglądu).

Podejście krokowe (stepped-care) obejmuje interwencje o mniejszej intensywności w lżejszych przypadkach oraz intensywną CBT (często >10 godzin) lub połączenie CBT z SSRI przy umiarkowanym i ciężkim nasileniu.

Jak często występuje dysmorfofobia? (epidemiologia i obciążenie)

BDD występuje w populacji ogólnej u około 1,7–2,9% osób. W populacjach klinicznych odsetki są wyższe: w oddziałach psychiatrycznych szacowano 13–16%, w poradniach dermatologicznych około 11%, a w chirurgii plastycznej nawet 13–20% (z najwyższymi odsetkami w grupach poddających się rynoplastyce).

Choroba znacząco obniża jakość życia i wiąże się z podwyższonym ryzykiem myśli oraz prób samobójczych, zwłaszcza przy braku dostępu do adekwatnego leczenia.

Tabela powyżej ułatwia orientację w różnicach między populacją ogólną a kliniczną. Wnioski dla praktyki: im bardziej „estetyczny” kontekst, tym większe ryzyko, że pacjent zgłaszający się po zabieg ma BDD i wymaga najpierw oceny psychiatrycznej/psychologicznej, a nie interwencji zabiegowej.

Jakie działania profilaktyczne i systemowe mają sens?

Skuteczne ograniczanie konsekwencji BDD wymaga nie tylko terapii, ale też zmian systemowych i edukacyjnych. Dla rodzin i profesjonalistów praktyczne są następujące kierunki:

• systematyczna psychoedukacja pacjentów i bliskich (mechanizmy BDD, rola zapewnień, zasady wspierania ekspozycji);
• szkolenia dla dermatologów, chirurgów plastycznych i stomatologów w zakresie rozpoznawania BDD oraz jasno sformułowane procedury kierowania do specjalisty zdrowia psychicznego;
• planowanie współpracy między POZ, psychiatrią, psychoterapią i poradniami specjalistycznymi (jedno „centrum koordynujące” ogranicza „turystykę medyczną”);
• odpowiedzialna komunikacja w mediach i serwisach społecznościowych (np. ograniczanie filtrów/retuszu w reklamach usług estetycznych, informowanie o ryzyku dla osób z BDD).

Co warto wiedzieć o dysmorfofobii?

Badania nad BDD przyspieszają – rośnie jakość dowodów dla interwencji psychologicznych dostosowanych do specyfiki BDD oraz strategii farmakologicznych (w tym leczenia długoterminowego). Wdrażane są modele ścieżek opieki, które ułatwiają szybki dostęp do CBT i farmakoterapii bez „odbijania się” pacjentów między kolejnymi zabiegami kosmetycznymi. Odradza się natomiast praktyka „terapii przez skalpel” – ocena przedzabiegowa powinna obejmować przesiew w kierunku BDD i informowanie o ograniczeniach efektów estetycznych w obszarze zdrowia psychicznego.

Dysmorfofobia to zaburzenie częstsze, niż powszechnie się sądzi, o dużym obciążeniu cierpieniem i ryzyku. Rozpoznanie wymaga wrażliwości i wiedzy, a skuteczne leczenie – CBT ukierunkowanej na BDD oraz właściwie prowadzonej farmakoterapii SSRI. Interwencje kosmetyczne, kuszące jako „szybka naprawa”, rzadko pomagają, częściej zaostrzają objawy. Włączenie rodziny, współpraca interdyscyplinarna oraz mądre ścieżki opieki to najlepsza inwestycja w zdrowienie.

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady medycznej. Diagnozę i leczenie zawsze powinien prowadzić wykwalifikowany specjalista.

Bibliografia

• Phillips KA, Kelly MM. Body Dysmorphic Disorder: Clinical Overview and Relationship to Obsessive-Compulsive Disorder. Focus (Am Psychiatr Publ). 2021;19(4):413–419. Dostęp online: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/
• National Institute for Health and Care Excellence (NICE). Obsessive-compulsive disorder and body dysmorphic disorder: treatment (CG31). Aktualizacja redakcyjna: 2024–2025. Dostęp online (PDF): https://www.nice.org.uk/
• Veale D. Body dysmorphic disorder. Postgraduate Medical Journal. 2004;80:67–71. Dostęp online (PubMed): https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov